گمانه‌زنی هایی در باب علل گرایش تیموریان به تشیع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار تاریخ دانشگاه زنجان

چکیده

حکومت تیموریان از سال 771 هجری در ماوراءالنهر آغاز شد و به مرور تا کناره‌های مدیترانه گسترش یافت. این حکومت از آغاز تا پایان، به‌لحاظ مذهبی، سنی حنفی بود. به روال حکومت‌های ترک گذشته، انتظار می‌رفت تیمور و جانشینانش نیز در حمایت از مذهب تسنن و محدود کردن تشیع بکوشند؛ ولی برخلاف این انتظار، آنان با وجود اعتقاد رسمی به مذهب تسنن، گرایش‌های شیعی از خود نشان دادند. اگرچه در طول تاریخ، پیش از تیموریان هم حکومت‌های سنی‌مذهبی بودند که به تشیع نظر مساعدی داشتند؛ ولی تیموریان در اظهار دوستی، به‌ویژه در پافشاری بر حق خلافت اهل‌بیت‰ و اظهار دشمنی با امویان، بی‌رقیب‌ترین آنها بودند. بنابراین، مقالة پیش رو درصدد است شرایط منجر به بروز این گرایش را توصیف، و علل و عوامل آن را تا جایی که مستندات تاریخی اجازه می‌دهد، ریشه‌یابی کند. در مقام فرضیه به نظر می‌رسد چهار عامل فزونی جمعیت شیعه در قلمرو تیموریان، انتخاب رویکرد اعتزالی، اعتقاد به مذهب حنفی، و گرایش به تصوف، نقش اصلی را در نگاه مثبت تیموریان به تشیع داشته‌اند؛ هرچند از تأثیر علل فرعی، همچون موقعیت جغرافیایی این حکومت (واقع شدن خراسان در قلمرو اصلی تیموریان) و ترکیب کارگزاران و نخبگان آن نیز نمی‌توان چشم پوشید. این مقاله به روش تاریخی انجام یافته است.

تازه های تحقیق

بر اساس آنچه ذکر شد، پس از تأسیس حکومت تیموری در سال 771 تا سقوط این سلسله در سال 912 هجری تقریباً از همة فرمانروایان بنام آن، گرایش مثبتی به تشیع دیده می‌شود. سنخ این گرایش ابتدا به شکل اهل‌بیت‌دوستی بود؛ اما در پایان این سلسه، به طرز قابل ملاحظه‌ای به تشیع نزدیک شد.

به نظر می‌رسد با توجه به ضرورت کسب مشروعیت از مجاری مختلف برای تیموریان، یکی از منابع مهم مشروعیت در جامعة آن روز تیموری، پذیرفته شدن آنها از ناحیة شیعیان بود. بنابراین، تیموریان با توجه به کثرت روزافزون شیعیان در جامعة خود، تلاش کردند با نزدیک شدن به شیعیان، خود را از این منبع مهم بهره‌مند سازند.

همچنین با توجه به خاستگاه تیموریان در ماوراءالنهر و اینکه در این حوزة جغرافیایی مکتب اعتزال، به‌رغم افول آن در دیگر مناطق، از رونق نسبی برخوردار بود، آنان در برابر رویکرد اشاعره، رویکرد اعتزالی را در پیش گرفتند. نتیجة این شد که با توجه به نزدیکی سیاسی و بعضاً فکری اعتزالی‌ها به تشیع، تیموریان در عمل به تشیع نزدیک شدند. حنفی بودن تیموریان و تأکید بنیان‌گذار این مذهب بر حق علویان در امر خلافت و پیروی آنان از این آموزه، در کنار تضعیف حاکمیت علمای شافعی‌مذهب بر ساختار دولت، موجب تقویت گرایش مثبت تیموریان به تشیع شد. از سوی دیگر، بیشتر امرای تیموری به پیروی از بنیان‌گذار آن سلسله، به مشایخ صوفیه ارادت می‌ورزیدند یا پیرو یکی از طریقت‌های صوفیانه بودند؛ و چون در این مقطع اتحاد قابل ملاحظه‌ای بین این دو جریان فکری و مذهبی به وجود آمده بود، گرایش به تصوف، در عمل موجب رویکرد مثبت به تشیع می‌شد.

در کنار عوامل پیش‌گفته، وجود مرقد مطهر امام رضا† در خراسان به‌عنوان قلمرو اصلی تیموریان، و اعتقاد همراه با ارادت تیموریان به این مزار، در تقویت شیعه‌دوستی این خاندان مؤثر شد؛ به‌گونه‌ای که اهل‌بیت‌دوستی به یکی از پیش‌شرط‌های تشیع تبدیل شد و به صورت رویکردی عمومی بین نخبگان نظامی، ادبی و اداری تیموری درآمد. این جریان که در آغاز به علت گرایش مثبت امرای تیموری ایجاد شده بود، در مرحلة بعد، با توجه به ارتباط عمیق امرای تیموری با نخبگان جامعه، و تأثیرپذیری از آنان، به تقویت بیشتر حس شیعه‌دوستی امرای تیموری انجامید.

 

کلیدواژه‌ها


  1. ابراهیمی دینانی، غلامحسین، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، تهران، طرح نو، 1377.
  2. ابن عربشاه، عجایب المقدور، ترجمة محمدعلی نجاتی، تهران، علمی و فرهنگی، 1373.
  3. ابن قتیبه، عبدالله، المعارف، حققه و قدم له دکتور ثروت، مصر، دارالمعارف، 1338ق.
  4. ابوحنیفه، کتاب الفقه الاکبر، ترجمة المصنّف، حیدرآباد دکن، مطبعة مجلس دائرةالمعارف النظامیه، 1342ق.
  5. الشیبی، مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمة قراگوزلو، تهران، امیرکبیر، 1374.
  6. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ترجمة سیدهاشم محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی، 1380.
  7. اقبال آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، تهران، مؤسسة انتشارات نگاه، 1387.
  8. الفاخوری، حنا، و الجر، خلیل، تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران، نهان، 1355.
  9. الویری، محسن و موحد ابطحی، رضیة السادات، «زمینه‌ها و عوامل حضور شیعیان در ساختار خلافت عباسی از 575ق تا 656ق»، فصلنامة علمی و تخصصی تاریخ اسلام، سال دوازدهم، ش3، پائیز 1390، شمارة مسلسل 47.
  10. براون، ادوارد، تاریخ ادبیات ایران، ترجمة علی‌اصغر حکمت، تهران، ابن سینا، 1355.
  11. بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  12. بیانی، شیرین، تاریخ آل جلایر، تهران، دانشگاه تهران، 1381.
  13. ــــــــــــــ ، دین و دولت در عهد ایلخانان، ج1، تهران، نشر دانشگاهی، 1370.
  14. ــــــــــــــ ، دین و دولت در عهد ایلخانان ، ج2، تهران، نشر دانشگاهی، 1371.
  15. تاریخ ایران کمبریج (دورة تیموری)، ترجمة دکتر یعقوب آژند، تهران، امیرکبیر، 1378.
  16. تاکستن و دیگران، تیموریان، ترجمة یعقوب آژند، تهران، مولی، 1384.
  17. تزوکات، تهران، کتاب‌فروشی اسلامی، 1342.
  18. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1369.
  19. حافظ ابرو، نورالله، زبدة التواریخ، به تصحیح حاج سیدجوادی، تهران، وزارت ارشاد، 1372.
  20. حلبی، علی‌اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، تهران، اساطیر، 1373.
  21. خواندمیر، حبیب السیر، با مقدمة جلال‌الدین همایی، تهران، گلشن، 1353.
  22. خنجی، روزبهان، مهمان‌نامة بخارا، به اهتمام ستوده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1357.
  23. دولتشاه سمرقندی، تذکرة الشعرا، به اهتمام براون، تهران، اساطیر، 1382.
  24. راش، مایکل، جامعه و سیاست، ترجمة منوچهر صبوری، تهران، دانشگاه تهران و سمت، 1377.
  25. رنجبر، محمدعلی، مشعشعیان، تهران، آگه، 1382.
  26. زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ اندیشه‌های سیاسی در جهان اسلام، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  27. زمچی اسفزاری، معین‌الدین، روضات الجنات، به اهتمام سیدکاظم، تهران، دانشگاه تهران، 1338.
  28. سجادی، سیدضیاءالدین، مقدمه‌ای بر عرفان و تصوف، تهران، سمت، 1383.
  29. سمرقندی، کمال، مطلع السعدین، به اهتمام نوایی، تهران، پژوهشگاه، 1383.
  30. شامی، نظام‌الدین، ظفرنامه، به کوشش سمنانی، بی‌جا، بامداد، 1363.
  31. شبانکاره‌ای، مجمع الانساب، به تصحیح میرهاشم محدث، تهران، امیرکبیر، 1376.
  32. صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، ج1، تهران، سمت، 1383.
  33. عالم، عبدالرحمان، بنیادهای علم سیاست، تهران، نی، 1377.
  34. قاضی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران، دانشگاه تهران، 1377.
  35. مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، ترجمة علینقی منزوی، تهران، شرکت مؤلفان و مترجمان ایران، 1361.
  36. منز، بئاتریس، قدرت و سیاست در ایران عهد تیموری، ترجمة دکتر جواد عباسی، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1390.
  37. میرجعفری، سایت باشگاه اندیشه، تاریخ نشر: 10/1/1387.
  38. نطنزی، معین‌الدین، منتخب التواریخ، به اهتمام پرویز استخری، تهران، اساطیر، 1383.
  39. نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخی ایران، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1357.
  40. نوایی، میرعلی‌شیر، مجالس النفائس، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران، گلشن، 1363.
  41. وبر، ماکس، دانشمند و سیاستمدار، ترجمة احمد نقیب‌زاده، تهران، دانشگاه تهران، 1368.
  42. یزدی، شرف‌الدین علی، ظفرنامه، به تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق، 2ج، تهران، مجلس شورای اسلامی، 1387.
  43. یوسفی، محمدرضا و رضایی جمکرانی، احمدرضا، «تصوف تشیع‌گرای قرن نهم»، فصلنامة مطالعات عرفانی، ش6، بهار و تابستان 1387، برگرفته از سایت magiran.