علم‌ورزی مردم‌گرا؛ بررسی موردی فقیهان شیعه در سده‌های هفتم و هشتم هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه باقرالعلوم

2 عضوهیات علمی دانشگاه امام صادق

چکیده

یکی از ویژگی‌های مهم علم در اندیشه اسلامی، سودمندی آن است. این ویژگی که از آیات و روایات سرچشمه می‌گیرد، همه ارکان و اجزای نهاد علم در گستره تمدن اسلامی را از خود متأثر ساخته است. تنوع محیط‌های آموزشی، آسان بودن شکل‌گیری فضای آموزش، قرار گرفتن مدارس در مراکز پرجمعیت شهر مانند بازار و در دست‌رس بودن عالمان، از جمله پیامدهای این ویژگی علم به شمار می‌رود. اهتمام عالمان دینی به نیازهای جامعه و هم‌سو قرار دادن اندوخته علمی‌شان با رفتار اجتماعی‌ در مناسبات خود با مردم و گروه نخبگان و صاحبان قدرت و یا حتی پذیرش مناصب سیاسی توسط ایشان را نیز می‌توان در همین چارچوب قرار داد. علم‌ورزی فقیهان شیعه در سده‌های هفتم و هشتم هجری در قلمرو ایران و عراق، نشان‌دهنده آن است که این فقیهان، مردم‌گرایی را در عرصه‌هایی مانند عرف‌گرایی در صدور فتوا، توجه به خواسته‌های شیعیان مناطق مختلف، توجه به خواسته‌های علمی غیرمسلمانان، ادعیه‌نگاری، و مقتل‌نگاری دنبال کرده‌اند.

تازه های تحقیق

 

نتیجه‌گیری

بررسی تاریخی شرح احوال و آثار فقیهان شیعه در این دوره، کنش اجتماعی آنان را در ابعاد مختلف و مناسب با اوضاع روزگارشان به‌وضوح نشان می‌دهد. دامنه پژوهش در این اثر، فقیهان شیعه سده‌های هفتم و هشتم هجری در ایران و عراق بود. اگرچه تعدادی از فحول این اندیشه‌وران در عرصه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و بنابر نیاز زمانه حاضر شدند، این مقاله پررنگ‌ترین بخش عملکرد فقیهان را هدف قرار داد و اهتمام ایشان را در عرصه علم‌ورزی مردم‌گرا بررسی کرد. بررسی آثار ارزشمند به‌جامانده از این عالمان، بیان‌گر توجه آنان به سؤالات، نیازها و مشکلات مردم در گروه‌ها و سطوح مختلف آن روزگار با تأکید بر منبع عقل و نقل شیعه است. آنان در سبک نگارش و سادگی بیان و حتی باب‌بندی تألیفات فقهی، تاریخی، اخلاقی و کلامی خود، به وضعیت جامعه توجه داشته‌اند. البته ماندگاری این آثار و حتی تدریس بعضی از آنان در حوزه‌های علمیه امروز و یا اقبال علما و حاکمان آن زمان و پس‌ازآن دوره، نشان از پویایی دیدگاه و بینش فرازمانی ایشان دارد. به عبارتی، زمانه ایشان به دو سده هفتم و هشتم محدود نبود تا آن‌جا که از آثار و عملکرد به‌جامانده از ایشان، در نهادهای آموزشی دوره صفویه به‌عنوان منابع شرعی، حکومتی، تربیتی و اقتصادی استفاده می‌شده و تا امروز نیز این جریان ادامه داشته است.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1.  

    1. آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت: دارالاضواء، بی‌تا.
    2. ابن‌طاووس، رضی‌الدین علی‌بن‌موسی، الطرائف فی معرفه مذاهب الطوائف، قم: نشرخیام، 1399.
    3. ـــــــــــــــــــــــ ، کشف المحجه لثمره المهجه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی، 1375ش.
    4. ـــــــــــــــــــــــ ، فلاح السائل و نجاح المسائل‌، چاپ اول، قم: ‌انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه، 1406.
    5. ـــــــــــــــــــــــ ، اللهوف علی قتلی الطفوف، ترجمه عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، تهران: نشر نوید اسلام، 1378ش.
    6. ابن‌طقطقی، محمدبن‌علی، الفخری فی آداب السلطانیه، تحقیق عبدالقادر محمد مایو، حلب: دارالقلم العربی، 1418/1997م.
    7. ابن‌فهد حلی، جمال‌الدین احمدبن‌محمد، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تصحیح و تحقیق مجتبی عراقی، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1407.
    8. ابن‏ماجه قـزوینی، مـحمدبـن‏یزید، سنن، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی‌، بی‌جا: دارالفکر للطباعه والنشر والتـوزیع، بی‏تا.
    9. ابن­نما، نجم­الدین جعفربن‌محمد، مثیرالاحزان و منیر سبل الاشجان، قم: مؤسسه امام مهدی، 1406.
    10. افتخاری، اصغر، ارزش دانش مقدمه‌ای بر دانشگاه اسلامی، مهدوی، اصغرآقا، ارزش و آموزش؛ مقدمه‌ای بر مبانی و روش‌های آموزش از منظر اسلام، تهران: نشر دانشگاه امام صادق و پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، 1387ش.
    11. الحر العاملی، وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق: الشیخ عبدالرحیم الربانی الشیرازی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
    12. الحلی، حسن‌بن‌یوسف، اجوبه المسائل المهنائیه، تهران: نشرخیام، 1401.
    13. ـــــــــــــــــــــــ ، ارشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، تحقیق الشیخ فارس الحسون، قم: مؤسسه نشر إسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1410.
    14. ـــــــــــــــــــــــ ، انوارالملکوت فی شرح الیاقوت، تحقیق محمد نجمی زنجانى، قم: شریف رضی، 1363ش.
    15. ـــــــــــــــــــــــ ، تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الامامیه، تحقیق بهادر ابراهیمی، تصحیح جعفر سبحانی، قم: مؤسسه امام صادق، 1378ش.
    16. ـــــــــــــــــــــــ ، تذکره الفقهاء، قم: مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، 1372ش / 1414.
    17. ـــــــــــــــــــــــ ، رساله سعدیه، مصحح علی اوجبی، مترجم سلطان حسین واعظ استرآبادی، تهران: دانشگاه تهران، 1382.
    18. ـــــــــــــــــــــــ ، قواعد الأحکام، قم: مؤسسه نشر الإسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1413.
    19. ـــــــــــــــــــــــ ، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، مشهد: کتاب‌فروشی جعفری، بی‌تا.
    20. ـــــــــــــــــــــــ ، مختلف الشیعه فی احکام الشریعه، چاپ اول، قم: مؤسسة النشر الإسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1413.
    21. ـــــــــــــــــــــــ ، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلامه، تتبع سیدمحمدجواد حسینی عاملی، تحقیق محمدباقر خالصی، قم: نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، 1425.
    22. ـــــــــــــــــــــــ ، نهایه المرام فی علم الکلام، تحت نظارت محمدجعفر سبحانی، محقق فاضل عرفان، قم: نشرمؤسسه الامام الصادق، 1419.
    23. ـــــــــــــــــــــــ ، نهج‌الحق و کشف‌الصدق، ترجمه علیرضا کهنسال، تهران: مؤسسه پژوهش و مطالعات عاشورا، 1379ش.
    24. صبحی صالح، نهج‌البلاغه، بیروت: دارالکتب اللبنانی، 1387.
    25. صدر، سیدحسن، تکملة امل الآمل، تحقیق حسین علی محفوظ و عبدالکریم الدبّاغ و عدنان الدبّاغ، چاپ اول، بیروت: دار­المؤرخ العربی، ۱۴۲9/۲۰۰۸م.
    26. صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران: ققنوس، 1366ش.
    27. صفدی، صلاح‌الدین خلیل‌بن‌ایبک، تحقیق احمد الارناووط و محمد ترکی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1420/2000م.
    28. صفری، «متن عرفانی ترجمه طنز نگاهی به ترجمه التحصین»، آینه پژوهش، شماره سوم، سال 25م، مرداد و شهریور 1393ش.
    29. طبرسی، ابوالفضل علی، مشکاه الانوار فی غرر الاخبار، تحقیق مهدی هوشمند، 1418.
    30. فاضل سیوری حلی، مقداد­بن‌عبدالله، اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه، تعلیق سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی، قم: دفترتبلیغات اسلامی، 1380ش.
    31. فراستخواه، مقصود، «تأملی در اخلاقی ‌بودن علم‌ورزی»، نشریه سخن ما، شماره5، 1393ش.
    32. قزوینی رازی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل بن ابی‌الحسین بن ابی‌الفضل، بعض مثالب الروافض فی نقض بعض فضائح الروافض معروف به نقض، تصحیح جلال‌الدین محدث، تهران: انجمن آثارملی، 1358.
    33. کتبی، محمدبن‌شاکر، فوات الوفیات، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارصادر، 1973م.
    34. کلینی رازی، ابی‌جعفر محمدبن‌یعقوب، الأصول من الکافی، تعلیق اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران: دارالکتب الاسلامیه مرتضى آخوندی، 1388ش.
    35. مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، تحقیق ابراهیم المیانجی و محمدباقر بهبود، چاپ سوم، بیروت: داراحیاء التراث، ١٤٠٣/١٩٨٣م.
    36. محقق حلی، ابوالقاسم نجم­الدین جعفر­بن‌حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال والحرام، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1408.
    37. ـــــــــــــــــــــــ ، المعتبر فی شرح المختصر، زیرنظر ناصر مکارم شیرازی، قم: مؤسسه سید الشهداء7، 1407.
    38. مرتضوی، منوچهر، تحقیق درباره دوره ایلخانان ایران، تبریز: کتاب‌فروشی تهران، 1341ش.
    39. مـطهری، مـرتضی، مـجموعه آثار‌، ج 24: عرفان، انسان کـامل، فواید و آثار ایمـان، عـقل و دل، دعا، نسخه‌ الکترونیکی.
    40. مقدس اردبیلی، احمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، تحقیق مجتبی عراقی و علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی اصفهانی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1402.
    41. مکارم شیرازی، ناصر، پیام امیرالمؤمنین، تهران: نشر دارالکتب الاسلامیه، 1386ش.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 17، شماره 67
پاییز 1398
صفحه 121-146

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار