شیعه در منابع تاریخی دوره ایوبیان در مصر و شام

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران

چکیده

در دوره ایوبیان، به سبب انقراض دولت شیعی فاطمیان و اعمال سیاست سرکوب‌گرانه و ضدشیعی دولت ایوبی، بستر مناسب​تری برای بروز گرایش​های فرقه​ای مورخان اهل‌سنت در مصر و شام فراهم گردید که می​توانست مواضع واقعی آن‌ها را نسبت به شیعه و مظاهر آن نمایان سازد. رویکرد مورخان مزبور در برابر تشیع و انگاره​های آن، مسأله جستار حاضر است که در دو موضوع مصداق حقیقی شیعه در نظر آنان و چگونگی مواجهه​‌شان با بن​مایه​های اعتقادی شیعه نظیر عترت، افضلیت اهل‌بیت‰، واقعه کربلا، مهدویت و نظایر آن واکاوی شده است. بدین منظورآثار تاریخی شاخص تعدادی از تاریخ‌نگاران سنی‌مذهب این دوره، در دو گروه کلی مورخان متعصب مانند عمادالدین اصفهانی، ابوشامه و ابن​واصل و مورخان منصف نظیر ابن‌عدیم، ابن​خلکان و سبط ​ابن​جوزی با روش توصیفی ـ تحلیلی مقایسه و مطالعه شده است. دستاورد این پژوهش، نشان می​دهد که امامیه اثناعشری، مصداق شیعه رسمی در نگاه این مورخان هستند و باقی فرق، از انشعاب​های منحرف آن محسوب می​شوند. مواضع اغلب این مورخان درباره بن​مایه​های اعتقادی شیعه، با اختلاف​هایی، قرابت زیادی با دیدگاه​های امامیه دارد، لذا لعن و تکفیر این مورخان که گاه درباره شیعه مشاهده می​شود، متوجه اسماعیلیه و شعبه​های آن‌ها بوده و عمدتاً شامل امامیه نمی​گردد.   

کلیدواژه‌ها


  1. فهرست منابع

    1. آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعة، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1430ق.
    2. آمدی، سیف​الدین علی، ابکار الافکار فی اصول الدین، تحقیق احمد محمد مهدی، قاهره: دارالکتب، 1423ق.
    3.  ابن​ابی​طی، یحیی​بن​حمید، الحاوی فی رجال الشیعةالامامیة، بازسازی و تدوین رسول جعفریان، تهران: مواردپژوهی و بازسازی متون مفقوده، بی​نا، 1379ش.
    4.  ابن​بابویه، شیخ صدوق، الاعتقادات، قم: المؤتمر العالمی لشیخ مفید، 1414ق.
    5.  ابن​جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان، کتاب الموضوعات، تحقیق عبدالرحمان محمد عثمان، المدینة المنورة: مکتبة السلفیة، 1966م.
    6.  ـــــــــــــــــــــ ، العلل متناهیة فی الاحادیث الواهیة، تحقیق خلیل​المیس، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1403ق.
    7.  ـــــــــــــــــــــ ، الرد علی المتعصب العنید المانع من ذم یزید، تحقیق هیثم عبدالسلام محمد، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2005م.
    8.  ابن​حجرعسقلانی، احمد بن علی، لسان المیزان، تحقیق عبدالفتاح ابوغدّة، بیروت: دارالبشائر الاسلامیة، 2002م.
    9.  ابن​خلکان، احمد​بن​محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالفکر، 1968م.
    10. ابن​شاکر کتبی، فوات الوفیات و ذیل علیها، تحقیق احسان​عباس، بیروت: دارصادر، 1972م.
    11. ابن​طقطقی، محمد​بن​علی، الفخری فی آداب السلطانیه و الدول الاسلامیة، بیروت: دارصادر، بی تا
    12. ابن​عبدالبر، ابوعمر​یوسف، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی ​محمد ​البجاوی، بیروت: دارالجیل، 992م.
    13. ابن​عبری، غریغوریوس​الملطی، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، بیروت: دارالشرق و دارالبیروت، 1992م.
    14. ابن​عدیم، عمر​بن​احمد، بغیة الطلب فی تاریخ الحلب، تحقیق سهیل زکار، بیروت: دارالفکر، 1988م.
    15. ـــــــــــــــــــــ ، زبدة الحلب من تاریخ الحلب، تحقیق سهیل زکار، دمشق: دارالکتاب العربی، 1425ق.
    16. ابن​عماد حنبلی، عبدالحی​بن​احمد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، تحقیق محمود ارنووط و عبدالقادر ارنووط، دمشق: دار‌ابن‌کثیر، 1406ق.
    17. ابن​فوطی، کمال​الدین ابی​الفضل، الحوادث الجامعة و التَّجارب النّافعة فی المائةالسّابعة، تحقیق مهدی النّجم، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2003م.
    18. ابن​کثیر، ابوالفداء، اسماعیل، البدایة و النهایة، بی​جا: بی​نا، 1407ق.
    19. ابن​ماجه، ابی​عبدالله محمد قزوینی، السنن، تحقیق ابن​عبدالحمید الحلبی الاثری، ریاض: مکتبة المعارف، 1998م.
    20. ابن​منظور، جمال​الدین محمد، لسان العرب، بیروت: دارصادر، 2010م.
    21. ابن​واصل، جمال​الدین محمد، مفرج الکروب فی اخبار بنی ایوب، تحقیق جمال​الدین الشیال و دیگران، قاهره: دارالکتب و الوثائق القومیة، 1953م.
    22. ـــــــــــــــــــــ ، التاریخ الصالحی، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: مکتبة العصریة، 2010م.
    23. ابوداوود سجستانی، سلیمان​بن​اشعث، سنن ابیداوود، تحقیق محمد عبدالعزیز الخالدی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1996م.
    24. ابوشامه، شهاب​الدین عبدالرحمان مقدسی، الروضتین فی اخبار الدولتین النّوریّه و الصّلاحیّه، تحقیق ابراهیم شمس​الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2002م.
    25. ـــــــــــــــــــــ ، تراجم رجال القرنین السادس و السابع المعروف بالذیل علی الروضتین، تحقیق ابراهیم شمس​الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2002م.
    26. ابوالفداء، اسماعیل، المختصر فی اخبار البشر، تحقیق محمد دیوب، بیروت: دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
    27. احمد​بن​حنبل، مسند، تحقیق محمد عرقسوسی و دیگران، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1416ق.
    28. اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تحقیق محمدجواد مشکور، تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، 1360ش.
    29. بادکوبه هزاوه، احمد و معصومه آبانگاه ازگمی، تاریخنگاری مصر و شام در دوره ایوبیان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1395ش.
    30. ـــــــــــــــــــــ ، «تأثیر وضعیت سیاسی، نظامی و مذهبی عصر ایوبیان بر تاریخ​​نگاری مصر و شام»، فصل‌نامه مطالعات تاریخ اسلام، ش28، ص9-44، سال 1395ش.
    31. بخاری، ابی​عبدالله محمد​بن​اسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت: دارالفکر، بی‌تا.
    32. بغوی، حسین​بن​مسعود، تفسیر البغوی المسمی معالم التنزیل، تحقیق عبدالرزاق مهدی، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، 1420ق.
    33. بنداری، فتح بن علی، تاریخ دولة آل سلجوق، تحقیق یحیی مراد، بیروت: دارالعلمیة، 2004م.
    34. ـــــــــــــــــــــ ، سنا البرق الشامی، تحقیق فتحیه نبراوی، قاهره: مکتبة الخانجی، 1979م.
    35. پاکتچی، احمد، «امامیه»، دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی، 1380ش.
    36. ترمذی، ابی​عیسی محمد، سنن الترمذی، تحقیق رائد​بن​صبری ابن​ابی​علفة، ریاض: دارالحضاره لنشر و التوزیع، 1436ق .
    37. ثعلبی، احمد​بن​محمد، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، تحقیق نظیر ساعدی، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1422ق.
    38. حماده، محمد، تاریخ الشیعة فی لبنان و سوریا و الجزیرة فی القرون الوسطی، تعریب شیخ محمود الزین و جعفر المهاجر، بعلبک: داربهاءالدین العاملی، 2013م.
    39. زمخشری، محمود​بن​عمر، الکشاف عن حقایق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح مصطفی حسین احمد، بیروت: دارالکتاب العربی، 1407ق.
    40. سبط ​ابن​جوزی، شمس​الدین یوسف​بن​قزاُغلی، مرآة الزمان فی تاریخ الأعیان، تحقیق محمد برکات و دیگران، دمشق: دارالرسالة العالمیة، 2013م.
    41. ـــــــــــــــــــــ ، تذکرة الخواص، قم: منشورات الشریف الرضی، 1418ق.
    42. سیوطی، جلال​الدین، تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد​غسان نصوح الحسینی، بیروت: دارالمنهاج لنشر و التوزیع، 2013م.
    43. شلبی​احمد​العشماوی، شیرین، کتابات ابنابیطی الحلبی فی مصادر الاسلامیة، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، 2010م.
    44. شهرستانی، محمد​بن​عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق امیر​علی​مهنا و علی​حسن​فاعور، قم: الشریف الرضی، 1364ش.
    45. صفدی، خلیل​بن​ایبک، الوافی بالوفیات، تحقیق هلموت ریتر، بیروت: دارالنشر فرانز شتاینر، 1401ق.
    46. طبرسی، فضل​بن​حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تصحیح فضل‌الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، تهران: ناصرخسرو، 1372ش.
    47. طبرسی، ابومنصور احمد​بن​علی، الاحتجاج، تحقیق محمد​باقر موسوی خرسانی، مشهد: نشرالمرتضی، 1403ق.
    48. طبری، محمد​بن​جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن (تفسیر الطبری)، بیروت: دارالمعرفة، 1412ق .
    49. ـــــــــــــــــــــ ، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارتراث، 1967م.
    50. طوسی، محمد​بن​حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح احمد حبیب عاملی، بیروت: دارإحیاء تراث العربی، 1413-1417ق.
    51. عمادالدین کاتب اصفهانی، محمد​بن​محمد، خریدة القصر و جریدة العصر، تحقیق محمد بهجة الاثری و دیگران، 20 مجلد، بغداد، تهران: قاهره: دمشق، تونس، 1955-1986م.
    52. ـــــــــــــــــــــ ، محمد​بن​محمد، الفتح القُسّی فی فتح القُدسی (حروب الصلاح الدین و فتح بیت المقدس)، قاهره: دارالمنار، 2008م.
    53. غزی، کامل​بن​حسین حلبی، نهرالذهب فی تاریخ الحلب، تحقیق شوقی شعث و محمود فاخوری، حلب: دارالقلم، 1419ق.
    54. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد​بن​عمر، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، محمد زینهم محمد​ عزب، قاهره: مکتبة مدبولی، 1413ق.
    55. قفطی، جمال​الدین، إنباه الرواة علی أنباه النحاة، تحقیق محمد​ابوالفضل ابراهیم، بیروت: مکتبة عنصریة، 1424ق.
    56. ـــــــــــــــــــــ ، إخبار العلماء بأخبار الحکماء، تحقیق ابراهیم شمس​الدین، بیروت: دارالکتب العلمیة، 2005م.
    57. قمی، عباس، الکنی و الألقاب، تحقیق محمد​هادی امینی، تهران: مکتبة الصدر، 1368ش.
    58. لوییس، برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه فریدون بدره​ای، تهران: توس، 1362ش.
    59. ماوردی، علی بن محمد، الاحکام السلطانیة، تحقیق احمد​جاد، قاهره: دارالحدیث، بی​تا.
    60. مادلونگ، ویلفرد، فرقه‌های اسلامی، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران: اساطیر، 1377ش.
    61. مسلم، ابی​الحسین مسلم​بن​حجاج، صحیح مسلم (المسند الصحیح المختصر من السنن)، تحقیق صدقی جمیل العطار، بیروت: دارالفکر، 2003م.
    62. مقریزی، تقی​الدین احمد، المواعظ و الاعتبار بذکر الخطط و الآثار، تحقیق خلیل​المنصور، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418ق.
    63. موحد ابطحی، رضیه سادات، نقش شیعیان در ساختار حکومت عباسیان از خلافت ناصر تا سقوط بغداد، قم: مؤسسه شیعه‌شناسی، 1392ش.
    64. نسائی، احمد​بن​شعیب، کتاب السنن المعروف بالسنن الکبری، تحقیق مرکز البحوث و تقنیة المعلومات، قاهره: دارالتأصیل، 2012م.
    65. نوبختی، حسن​بن​موسی، فرق الشیعة، تحقیق هبة​الله حسینی شهرستانی، بیروت: دارالأضواء، 1404ق.
    66. یاقوت حموی، معجم البلدان، بیروت: دار صادر، 1995م.
    67. ـــــــــــــــــــــ ، معجم الأدباء، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالغرب الإسلامی، 1993م.

    68. Elwood, Popert and others, the Encyclopedia of World Religions, University of Southern California, Revised edition, 2010.

    69. Hirschler, Konrad, Medieval Arabic Historiography, USA and Canada, Taylor & Francis e-Library, 2006.

    70. Little, Donald, »Historiography of the Ayyubid and Mamluk Epochs«, The Cambridge History of Egypt, Cambridge University Press, 2008, V1, P.412-444.