تبیین هم‌گرایی عملکرد سیاسی ـ اجتماعی شریف مرتضی با سیره وفاق‌گرایانه شیخ مفید

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تشیع دانشگاه اصفهان

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

در آستانه غیبت کبری، فقهای امامی در حوزة نیابت عام، سُکان‌دار هدایت جامعه شیعیان گردیدند. شیخ مفید در مقام رئیس مکتب بغداد و زعیم عام شیعه، در مواجهه با رخدادها و تنش‌های مذهبی ـ اجتماعی، با هدف طرح، تبیین و تبلیغ مذهب امامی، در عصری که هر مذهب فاقد توان علمی در دفاع از عقاید خویش، لاجرم به حاشیه تاریخ فرق رانده می‌شد و نیز حفظ حداکثری نیروی انسانی شیعه، هوش‌مندانه با سیره وفاق‌گرایانه، پای به عرصه زعامت اجتماعی ـ سیاسی شیعیان نهاد. با وفات شیخ مفید، شریف مرتضی، ریاست مکتب بغداد، زعامت حوزة علمی و مرجعیت جامعة شیعی را عهده‌دار شد؛ از این رو، بایسته به نظر می‌رسد که بین عملکرد سیاسی ـ اجتماعی شریف مرتضی با سیره اجتماعی زعیم عام فقید نوعی هم‌گرایی وجود داشته باشد. از آن‌جا که شریف مرتضی با سیرة استاد خود در رویارویی با تنش‌های مذهبی از نزدیک آشنا بود، و پس از وفات شیخ مفید از سیره وفاق‌گرایانه وی عدول نکرد، بلکه با تأسی از این سیره گوی سبقت را نیز در این زمینه ـ هم‌چون عقل‌گرایی وی در تبیین و قرائت از مذهب امامی ـ از استاد خویش ربود. این مقاله با شیوه توصیفی ـ تحلیلی، از یک ‌سو سیره وفاق‌گرایانه شیخ مفید و از سوی دیگر هم‌گرایی عملکرد سیاسی ـ اجتماعی مرتضی با سیره شیخ را تبیین می‌نماید.

تازه های تحقیق

نتیجه

با پایان یافتن غیبت صغری، امام زمان(عج) با صدور حکمی، شیعیان را در کسب تکلیف، به مجتهدان امامی ارجاع دادند؛ از این‌رو، آن‌ها در مقامِ «النائب عن الإمام فی الحکم من شیعته»، عهده‌دارِ تنفیذِ احکام شرعی گردیدند. بر همین اساس، از یک‌سو با عنایت به عبارت «البصیره بالوضع»، سیره شیخ مفید در رویارویی با رخدادهای اجتماعی ـ مذهبی و از سوی دیگر، نظر به عبارت‌های «کثرت علما» و «اختلاف اَبناء بشر»، مسلک عموم علمای بغداد (مکتب بغداد) به ویژه شاگردان برجسته وی، خصوصاً سیدمرتضی نسبت به سیره شیخ مفید شایسته تدقیق و تأمل است.

شیخ مفید در رویارویی با رخدادها و تنش‌های مذهبی ـ اجتماعی آن دوره، هوش‌مندانه با سیره اجتماعی وفاق‌گرایانه پای به عرصه زعامت شیعیان نهاد. دیگر علمای امامی مکتب بغداد با علم به این سیره وفاق‌گرایانه، در ساحت اجتماع و رویارویی با رخدادهای مذهبی ـ اجتماعی، بر خود لازم می‌دیدند که در حوزه مسائل اجتماعی ـ سیاسی با هم‌رأیی خویش با سیره و مواضع رئیس مذهب، در قوام مکتب جعفری بکوشند. وحی نیز از دوره تنزیل، تمام امت اسلام و به طریق اولی علمای طراز اول را به لزوم هم‌بستگی اجتماعی امر فرموده بود؛ هم‌چنین سفارش مؤکد علی بن ابی‌طالب7 نیز در این زمینه، معطوف به حفظ وحدت بود.

با وفات مفید، شریف مرتضی، زعامت حوزة علمی و مرجعیت جامعة شیعی را عهده‌دار شد؛ از این رو، بایسته به نظر می‌رسد که بین عملکرد سیاسی ـ اجتماعی شریف مرتضی، با سیره اجتماعی شیخ مفید نوعی هم‌گرایی وجود داشته باشد. از آن‌جا که شریف مرتضی با سیرة استاد خود در مواجهه با تنش‌های مذهبی از نزدیک آشنا بود، نه‌تنها در دوران حیات مفید با مواضع اجتماعی شیخ موافق بود، بلکه بعد از رحلت مفید نیز در حوزة مسائل روز، از سیرة اجتماعی ـ سیاسی ایشان بهره جست و گوی سبقت را نیز در این زمینه ـ هم‌چون عقل‌گرایی وی در تبیین و قرائت از مذهب امامی ـ از استاد خویش ربود؛ آن‌گونه که در قصاید خود به مکانت رفیع خویش نزد خلفا و شاهان بویهی مباهات می‌نماید.

در نهایت باید یادآور شد که گرچه «رنسانس اسلامی» در عصر آل‌بویه، زاییدة تسامح و تساهل روشن‌اندیشانة طبقه حاکم بود، بی‌گمان این میزان آسان‌گیری آل‌بویه نیز مرهونعملکرد متفکران برجستة این عصرو رویکرد شیعی این خاندان است؛ از این رو، بی‌تردید سیره وفاق‌گرایانه مفید، مرتضی و سرانجام طوسی در مقام زُعمای امامی، سهم بسزایی از عملکرد متفکران برجسته این عصر را در زایش «رنسانس اسلامی» به خود اختصاص داده است.

کلیدواژه‌ها


الف. عربی
قرآن کریم.
نهج‌البلاغه.
1. آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه (نوابغ الرواة فی رابعة المئات)، تحقیق علی نقی منزوی، بیروت: دارالکتاب العربی، 1390.
2. ابن­ابی­الحدید، عبدالحمید بن هبة الله، شرح نهج­البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: داراحیاء الکتب العربیه، 1378.
3. ابن­اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر، 1385.
4. ابن­الفوطی الشیبانی، کمال‌الدین ابوالفضل عبدالرزاق­بن­احمد، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تحقیق محمد الکاظم، تهران: مؤسسة الطباعه و النشر وزاره الثقافه و الإرشاد الإسلامی،1416.
5. ابن­بسام الاندلسی، ابی­الحسن علی، الذخیره فی محاسن اهل الجزیره، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالغرب الإسلامی، 2000.
6. ابن­جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن­علی­بن­محمد، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1412.
7. ابن­حجر العسقلانی، شهاب‌الدین ابی­الفضل احمدبن­علی، لسان المیزان، بیروت: دارالفکر، 1407.
8. ابن خلدون، عبدالرحمان­بن­محمد، العبر ودیوان المبتدا والخبر فی ایام العرب والعجم والبربر، بیروت: دارالفکر، الطبعه الثانیه، 1408.
9. ابن­خلکان، ابی­العباس شمس‌الدین احمدبن­محمد، وفیات الأعیان و أنباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، قم: منشورات الشریف الرضی، الطبعه الثانیه، 1364.
10. ابن­طاووس، رضی‌الدین علی­بن­موسی، کشف المحجه لثمره المهجه، چاپ سوم، تحقیق محمد الحسّون، قم: بوستان کتاب، 1388.
11. ابن­عماد حنبلی، شهاب‌الدین ابوالفلاح عبدالحی­بن­احمد، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، تحقیق الأرنؤوط، چاپ اول، دمشق ـ بیروت: دارابن­کثیر، 1406.
12. ابن­عنبه، جمال‌الدین احمد­بن­علی الحسینی، عمدةالطالب فی انساب آل‌ ابی­طالب ، چاپ دوم، قم: انصاریان، 1383.
13. ابن­کثیر، ابوالفداء اسماعیل­بن­عمر، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر، 1407.
14. ابی­حیان التوحیدی، علی­بن­محمدبن­العباس، البصائر و الذخائر، تحقیق وَداد القاضی، چاپ چهارم، بیروت: دارصادر، 1419.
15. ــــــــــــــــــــ ، أخلاق الوزیرین، تحقیق محمد­بن­تاویت الطنجی، بیروت: دارصادر، 1412.
16. ــــــــــــــــــــ ، الإمتاع و المؤانسه، تصحیح هیثم خلیفه الطعیمی، بیروت: المکتبه العصریه، 1424.
17. أبی­الصلاح الحلبی، تقی‌الدین­بن­نجم، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان: مکتبة الإمام أمیرالمؤمنین علی علیه السلام، 1403.
18. اصطخری، ابی­اسحاق ابراهیم­بن­محمد الفارسی، المسالک و الممالک، تحقیق محمد جابر عبدالعال الحینی، قاهره: الهیئة العامه لقصور الثقافه، 2004.
19. امین، سیدمحسن، أعیان الشیعه، تحقیق حسن الأمین، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1406.
20. الامینی النجفی، عبدالحسین احمد، الغدیر فی الکتاب والسنه والأدب، چاپ دوم، تهران: دارالکتب الإسلامیه، 1366.
21. الثعالبی النیسابوری، ابومنصور عبدالملک­بن­محمد­بن­اسماعیل، تتمة الیتیمه، متتم الأقسام الثلاثة الأولی من الیتیمه، الجزء الأول، تهران: مطبعه فردین، 1353.
22. القاضی التنوخی، ابی­علی المحسن­بن­علی، نشوار المحاضره و أخبار المذاکره، تحقیق عبّود الشالجی المحامی، بی­جا: بی­نا، 1391.
23. الندیم، محمدبن­اسحاق، الفهرست فی اخبار العلماء المصنفین من القدما و المحدثین، بی­جا: بی‌نا، ‌1393.
24. الهمدانی، محمدبن­عبدالملک، تکمله تاریخ الطبری، تحقیق البرت یوسف کنعان، چاپ دوم، بیروت: المطبعه الکاثولیکیه، ‌1961.
25. حیدر، اسد، الإمام الصادق و المذاهب الأربعه، الطبعه الثانیه، بیروت: دارالکتاب العربی، 1390.
26. ذهبی، شمس‌الدین محمدبن­احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، چاپ دوم، بیروت: دارالکتاب العربی، ‌1413.
27. ــــــــــــــــــــ ، العبر فی خبر من غبر، تحقیق ابوهاجر محمد السعید بن بسیونی زغلول، بیروت: دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
28. ــــــــــــــــــــ ، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب الأرنؤوط و محمد نعیم العرقسوسی، الطبعه العاشره، بیروت: مؤسسة الرّساله، 1414.
29. ــــــــــــــــــــ ، دول الإسلام، تحقیق حسن اسماعیل مروه، بیروت: دارصادر،‌ 1999.
30. رازی، فخر‌الدین محمدبن­عمر، الشجرةالمبارکةفی انساب الطالبیه، تحقیق السید مهدی الرجائی، قم: مکتبه آیة الله العظمی المرعشی النجفی، 1419.
31. سبحانی، جعفر، معجم طبقات المتکلمین، قم: مؤسسه الإمام الصادق، 1424.
32. شریف رضی، ابوالحسن محمدبن­الحسین­بن­موسی، دیوان الشریف الرضی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی،‌ 1406.
33. صدوق، ابی­جعفر محمد­بن­علی­بن­الحسین، کمال‌الدین و تمام النعمه، تصحیح علی­اکبر غفاری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین،‌ 1405.
34. طوسی، ابوجعفر محمد­بن الحسن­بن­علی، الفهرست، قم: کتابخانة محقق طباطبایی، 1420.
35. ــــــــــــــــــــ ، الغیبه للحجه، قم: دارالمعارف اسلامی، 1411.
36. عاملی، سیدجعفر مرتضی، صراع الحریه فی عصر المفید، بیروت: دارالسیره، ‌1994.
37. علم‌الهدی، سیدمرتضی علی­بن­الحسین، رسائل الشریف المرتضی، «جوابات الموصلیات الثالثه، الدلیل علی بطلان العمل بهما»، تقدیم و اشراف السید احمد الحسینی، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات،‌ بی‌تا.
38. ــــــــــــــــــــ ، رسائل الشریف المرتضی، «جُمل العلم و العمل،باب ما یجب اعتقاده فی الإمامه و ما یتصل به»، تقدیم و اشراف السید احمد الحسینی، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات، بی‌تا.
39. ــــــــــــــــــــ ، رسائل الشریف المرتضی، «الرساله الباهره فی العتره الطاهره»، تقدیم و اشراف السید احمد الحسینی، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات، بی‌تا.
40. ــــــــــــــــــــ ، رسائل الشریف المرتضی، «جوابات المسائل الطبریه، المسألة الخامسه: القرآن محدث غیر مخلوق»، تقدیم و اشراف السید احمد الحسینی، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات، بی‌تا.
41. ــــــــــــــــــــ ، رسائل الشریف المرتضی، «جوابات المسائل المیافارقیات، مسأله ثالثه و عشرون، المحارب لعلی علیه السلام کافر»، تقدیم و اشراف السید احمد الحسینی، بیروت: مؤسسه النور للمطبوعات، بی‌تا.
42. ــــــــــــــــــــ ، الدیوان، تصحیح مصطفی جواد، تحقیق رشید صفار، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، ‌1433.
43. ــــــــــــــــــــ ، الذّریعة الی اصول الشریعة، تصحیح ابوالقاسم گُرجی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1376.
44. غزالی، أبی‌حامد محمدبن­محمد، القسطاس المستقیم (الموازینُ الخمسهُ لِلمَعرفه فی القرآن)، تعلیق محمود بیجو، دمشق: المطبعه العلمیه، 1413.
45. محیی‌الدین، عبدالرزاق، ادب المرتضی من سیرته و آثاره، بغداد: مطبعه المعارف،‌ 1957.
46. مسکویه، ابوعلی رازی، تجارب الامم و تعاقب الهمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران: انتشارات سروش، 1379.
47. مفید، محمد بن محمد­بن­النعمان، المقعنه، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 الف.
48. ــــــــــــــــــــ ، المسائل العکبریه، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ب.
49. ــــــــــــــــــــ ، الأمالی، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ج.
50. مقدسی، ابوعبدالله محمد­بن­احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، الطبعه الثالثه، القاهره: مکتبه مدبولی، 1411.
51. مقریزی، تقی‌الدین احمد­بن­علی، إتعاظ الحنفا بأخبار الائمة الفاطمیین الخلفا، تحقیق جمال‌الدین الشیال، الطبعه الثانیه، قاهره: وزارة الاوقاف، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه، لجنه إحیاء التراث الاسلامی، 1416.
52. ــــــــــــــــــــ ، المُقَفَّی الکبیر، تحقیق محمد العیلاوی، الطبعة الثانیة، بیروت: دار الغرب الاسلامی، 1427.
53. نعمانی، محمد­بن­ابراهیم، کتاب الغیبه، تصحیح علی­اکبر غفاری، تهران: مکتبه الصدوق، 1399.
54. نعمه، عبدالله، فلاسفه الشیعه حیاتهم و آراؤهم، بیروت: منشورات دارمکتبه الحیات،
1930.
55. یافعی، عبدالله­بن­سعد، مرآة الجنان و عبرة الیقظان فی معرفة ما یعتبر من حوادث الزمان، بیروت: دارالکتب العلمیه منشورات محمد علی بیضون،‌ 1417.
ب. فارسی
1. جعفریان، رسول، جغرافیای تاریخی و انسانی شیعه در جهان اسلام، قم: انتشارات انصاریان، 1371.
2. دوانی، علی، مفاخر اسلام، تهران: انتشارات امیر کبیر،‌ 1363.
3. قادری، حاتم، تحول مبانی مشروعیت خلافت، تهران: انتشارات بنیان، 1375.
4. فقیهی، علی­اصغر، «وضع شیعه در عصر شریف رضی»، یادنامة علامه شریف رضی، به اهتمام سید ابراهیم سیدعلوی، ص301-329، 1366.
5. فیرحی، داود، قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، چاپ چهاردهم، تهران: نشر نی، 1394.
6. گرجی، ابوالقاسم، تاریخ فقه و فقها، تهران: سمت، 1375.
7. میرخواند، میرمحمد بن سید برهان‌الدین خواوند شاه، تاریخ روضه الصفا، تهران: بی­نا، 1338.
 
ج. منابع ترجمه شده به فارسی
1. بروکلمان، کارل، تاریخ دول و ملل اسلامی، ترجمه هادی جزایری، تهران: انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب (مجموعه ایران شناسی)، 1346.
2. شیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر، 1359.
3. کرمر، جوئل ل، احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1375.
4. کرون، پاتریشیا، تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام، ترجمه مسعود جعفری، تهران: انتشارات سخن،‌ 1389.
5. مکدرموت، مارتین، اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمة احمد آرام، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبة تهران با همکاری دانشگاه تهران، 1363.
6. میکل، آندره و هانری لوران، اسلام و تمدن اسلامی، ترجمه حسن فروغی، تهران: سمت، 1381.