بررسی خیزش‏های آخرالزمانی در ایران بین قرن‌های هفتم تا دهم هجری با تأکید بر نقش تصوف و تشیع

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد، واحد شبستر

2 استادیار دانشگاه آزاد، واحد شبستر

چکیده

مصائب پیاپی در پی هجوم چنگیز و تیمور، باعث شد تا مردم، جذب نحله‌هایی شوند که یا به انزوا گرایش داشتند و یا به انقلاب. هر دوی این پدیده‌ها، گونه‌ای از اعتراض به وضع موجود بودند که یکی راه‌حل شخصی و دیگری راه‌حل اجتماعی را پیشنهاد می‌دادند. جریان‌های تشیع و تصوف، به مرور از تقیه و عزلت بیرون آمدند و با یافتن نقاطی مشترک، به یکدیگر نزدیک شدند. موضوعی که گرایش به انقلاب را بیش‌تر می‌کرد، احقاق حق این نیروهای سرکوب‌شده در تاریخ بود که از تجارب شیعه در انقلابی‌گری و تصوف در جذب حداکثری بهره می‌برد. مهم‌ترین ایدئولوژی این جمعیت‌ها، اندیشه ظهور منجی بود که بقای مردمان رنج‌دیده آن روزگار را با امید به آینده‌ای روشن تأمین می‌کرد. پرسش اصلی این است که تحولات انقلابی و فعالیت‌های آخرالزمانی از آغاز قرن هفتم هجری تا پایان قرن نهم هجری، چه مراحلی را طی کرده و رهبران آن از چه محرک‌هایی برای بسیج توده‌ای استفاده می‌کرده‏اند؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی خواهد بود.

تازه های تحقیق

نتیجه

در این تحقیق، عمده تحولات انقلابی و فعالیت‌های آخرالزمانی بین قرن هفتم تا دهم هجری، با تأکید بر نقش تصوف و تشیع از نظر گذشت. نکته قابل توجه، پیوستگی معنادار انقلابات و در برهه‌هایی طلایه­داری خراسان است که یادآور قیام ابومسلم خراسانی و انتقام­جویان بعد از اوست. استفاده از نمادها و الگوهای آن واقعه، صحه‌‌ای است بر این مدعا؛ اما وجه تمایز آن بود که در خیزش‌های اخیر، علاوه بر معتقدات عوام، شریعت و طریقت نیز علم­داران حرکت بودند. این پدیده که حاصل امتزاج تشیع و تصوف در سده­های میانه بود، با چنگ زدن به احادیث و پیش­گویی‏ها، ظهور منجی را بشارت می‌داد و خود قصد داشت به آن فعلیت ببخشد. در این جهت، سه مرحله تاریخی معرفی شد که به «تولد باورها و خیزش‌های جدید»، «سیاسی شدن باورها و خیزش­ها» و «مقبولیت عام باورها و خیزش­ها» ‌پرداخت:

در مورد اول، سقوط بنی‏عباس و نیاز جامعه به ریشه­کن کردن تبعیضات طبقاتی نقش داشت. در مورد دوم، سقوط ایلخانان و تشکیل دولت‏های ریز و درشت با ایدئولوژی‌های متنوع دخیل بود. در مورد سوم، باز بودن فضای اجتماعی و کرامات شیوخ نقش داشت.

کثرت حرکت‏های تصوف، گواه همراهی عوام با رهبرانی بود که کاریزمای آیینی داشتند. اقبال عمومی و یاری مذهب پرتحرک شیعه با سوابق درخشان خودش در عرصه‌های مقاومت، باعث ایجاد شور انقلابی و امید به آینده‌‌ای بهتر بود که طی آن منجی ظهور می‌کرد و جهان را از عدل پر می‌کرد، همانطور که از ظلم و جور پر شده بود. علمای بزرگ شیعه که در دوره ایلخانی عمدتاً در شهر حله پایگاه داشتند، ایدئولوژی خیزش‏ها را غیرمستقیم طرح­ریزی کرده بودند. هدف اصلی رهبران آخرالزمانی، اصلاح‏گری دینی و انداختن طرحی نو در نظام اجتماعی و فکری مردمانی بود که دچار تبعیض و وضعیت اقتصادی ضعیف بودند. همین نوجویی، باعث می‌شد علمای واپس‏گرا که غالباً منافع مشترک با حکومت‌ها داشتند، علیه آن موضع بگیرند و با استناد به اتهاماتی نظیر انحراف و فتنه، این جماعات را تعقیب و تکفیر نمایند. اما این آتش شعله کشیده بود و منجی‌ها زیر چتر «مهدویت نوعی»، یکی پس از دیگری سر بر می‌کشیدند و با وجود شکست‌های مکرر، جامعه را آماده تحولی اساسی می‌کردند. در نهایت، صفویان با بهره‌گیری از این آزمون و خطاهای تاریخی، موفق شدند ضربه نهایی را به پیکره نظم سابق وارد نمایند.

کلیدواژه‌ها


1. آژند، یعقوب، حروفیه در تاریخ، تهران: نشر نی، 1369.
2. ‏ــــــــــــ ، (الف‌) ، قیام مرعشیان، تهران: امیرکبیر، 1365.
3. ‏ــــــــــــ ، (ب‌)، قیام‌های مردمی در قرن هفتم و هشتم هجری، تهران: امیرکبیر، 1365.
4. آیتی، عبدالمحمد، تحریر تاریخ وصاف، چاپ سوم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1383.
5. ‏ابن­الکربلایی، روضات­الجنان و جنات­الجنان، مصحح: ‏جعفرسلطان القرائی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1344.
6. ‏ابن­بطوطه، سفرنامه، ترجمه: محمدعلی موحد، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1359.
7. ‏ابن­طاووس، علی­بن­موسی، مهج­الدعوات و منهج­العنایات، ترجمه: م. عطایی، قم: آبانه، 1394.
8. ‏ابن­فوطی، عبدالرزاق­بن­احمد، الحوادث الجامعه (رویدادهای قرن هفتم هجری)، ترجمه: عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دانشگاه تهران، 1381.
9. ‏اربلى، على­بن­عیسى، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ترجمه على­بن­حسن‏ زواره‌‌اى، مصحح: ابراهیم میانجی، تهران: اسلامیه، 1382.
10. ‏استرآبادی، فضل­الله و عمادالدین نسیمی شیروانی، دیوان فارسی فضل‌الله نعیمی تبریزی و عمادالدین نسیمی شیروانی، (رستم علی­اف). تهران: انتشارات دنیا، 1350.
11. ‏افضل­الملک‏، غلامحسین، افضل التواریخ، تصحیح: منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان‏، تهران: نشر تاریخ ایران، 1361.
12. ‏اقبال­آشتیانی، عباس، تاریخ مغول، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر، 1384.
13. ‏القاشانی، ابوالقاسم ­عبدالله­بن­محمد، تاریخ اولجایتو، ویراستار: مهین همبلی، چاپ دوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1384.
14. ‏امینی­هروی، امیرصدرالدین­ابراهیم‏، فتوحات شاهی، مصحح: محمد رضا نصیرى‏، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏، 1383.
15. ‏اوسلوار، فاتح، حروفیه از ابتدا تاکنون با استناد به منابع دست اول، ترجمه: داوود وفایی، تهران: مولی، 1391.
16. ‏بارتولد، و.و. ترکستان­نامه، ترکستان در عهد هجوم مغول، ترجمه: کریم کشاورز، ج 2، تهران: مؤسسه انتشارات آگاه، 1366.
17. ‏بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، ج 2، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
18. ‏تتوی، قاضی­احمد، و آصف خان قزوینی، تاریخ الفی، مصحح: غلامرضا طباطبایى مجد، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1382.
19. ‏جامی، عبدالرحمان، دیوان کامل جامی، هاشم رضی، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات، 1341.
20. ‏جنابادى‏، میرزابیگ، روضة الصفویه‏، مصحح: غلام رضا طباطبایى مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1378.
21. جوینی، علاءالدین­عطا ملک­بن­بهاءالدین­محمدبن­محمد، تاریخ جهانگشاى جوینى‏، محمد قزوینی، چاپ چهارم، تهران: دنیای کتاب، 1385.
22. ‏حاجیلو، محمدعلی، ریشه‌های تاریخی تشیع در ایران، ویراستار: غلامرضا طباطبایی، قم: مجمع جهانی شیعه­شناسی، 1386.
23. ‏حافظ ­ابرو، زبده التواریخ، مصحح: کمال حاج­سید­جوادی، تهران: نشر نی، 1372.
24. ‏ـــــــــــــــــــــــ ، ویراستار: کمال حاج­سید­جوادى، ج ۱-4، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، 1380.
25. ‏خنجى‏، فضل­الله­روزبهان، تاریخ عالم‏ آراى امینى، مصحح: محمد اکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب‏، 1382.
26. ‏خواندمیر، غیاث­الدین­بن­همام­الدین، تاریخ حبیب السیر، ج ۱-4، چاپ چهارم، تهران: نشرخیام، 1380.
27. ‏دانشگاه­ کمبریج، تاریخ ایران: دوره تیموریان، تهران: نشر جامی، 1379.
28. ‏راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، چاپ دوم، تهران: انتشارات نگاه، 1382.
29. ‏رستمی، عادل، «سیادت و تشیع صفویان دردوره پیش از سلطنت»، تاریخ در آینه­پژوهش، شماره 2، سال چهارم، 1386.
30. ‏رنجبر، محمدعلی، مشعشعیان، ماهیت فکری- اجتماعی و فرآیند تحولات تاریخی، تهران: آگه، 1382.
31. ‏روملو، حسن، احسن التواریخ، عبدالحسین نوایی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349.
32. ‏رویمر، هانس­روبرت، ایران در راه عصر جدید: تاریخ ایران از ۱۳۵۰ تا ۱۷۵۰، مترجم: آذر آهنچی، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات، 1380.
33. ‏زرین­کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر، 1378.
34. ‏زمچى­اسفزارى‏، معین­الدین­محمد، روضات الجنات فی اوصاف مدینه هرات،. ویراستار: محمد کاظم امام، تهران: دانشگاه تهران، 1338.
35. ‏سمرقندی، دولتشاه­بن­علاءالدوله، تذکره الشعرا، محمد رمضانی، تهران: چاپخانه خاور، 1338.
36. ‏صالحی، منیژه، نقش علمای شیعه حله در اسلام آوردن برخی از ایلخانان مغول، پایان‌نامه کارشناسی ارشد تاریخ تشیع، دانشگاه پیام نور واحد مشهد، 1389.
37. ‏علی‌شیرنوایی، میرنظام­الدین، مجالس النفائس؛ در تذکره شعرای قرن نهم هجری، علی اصغر حکمت، تهران: چاپخانه بانک ملی ایران، 1323.
38. ‏فراهانی­منفرد، مهدی، پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان و ظهور صفویان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دانشگاه تهران، 1381.
39. ‏قاسمی­حسینى­گنابادى،. شاه‏ اسماعیل‏ نامه، مصحح: جعفر شجاع کیهانى‏، تهران: فرهنگستان زبان وادب فارسى، 1387.
40. ‏قدیانی، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران، چاپ ششم، تهران: آرون، 1387.
41. ‏ــــــــــــــــــ، نگاهی کوتاه به قیام‌های سیاسی و مذهبی در ایران (از عباسیان تا انقلاب اسلامی، تهران: انتشارات یادداشت، 1392.
42. ‏کریمی، علیرضا، علائم ظهور امام زمان(عج)، قم: روح، 1385.
43. ‏کمالی­سرپلی، عبدالقادر، «سیرتاریخی­پیدایش­حوزه­های­علمیه»، سخن تاریخ، شماره 7، سال 1388.
44. ‏گرانتوسکی­، ا. آ. و دیگران، تاریخ ایران از زمان باستان تا امروز، مترجم: کیخسرو کشاورزی، تهران: انتشارات پویش، 1359.
45. ‏گراوند، علی و فتحعلی شهبازی، «نگاهی­ به­ آرا و عقاید و زمینه­های ­بروز و ظهور فرقه ­حروفیه»، هفت آسمان، شماره 55، سال چهاردهم، 1391.
46. ‏لین، جورج، ایران در اوایل عهد ایلخانان (رنسانس ایرانی)، مترجم: ابوالفضل رضوی، تهران: امیرکبیر، 1388.
47. ‏مارى ­شیمل‏، آنه، در قلمروى خانان مغول، مترجم: فرامرز نجد سمیعی، تهران: امیرکبیر، 1386.
48. ‏مجاهدى، محمدعلى، سیماى مهدى موعود (علیه السلام) در آیینه‏ شعر فارسى، قم: مسجد مقدس جمکران، 1384.
49. ‏محقق­حلی، جعفربن­حسن، المسلک فی أصول الدین و الرسالةالماتعیة، مشهد: مرکز البحوث الإسلامیة، 1414.
50. ‏مرعشی، سیدظهیرالدین­بن­سیدنصیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران‏، مصحح: محمد‌حسین­ تسبیحى‏، تهران: مؤسسه مطبوعاتى شرق، 1345.
51. ‏میرجعفری، حسین، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان، ۱۱، تهران: سمت، 1392.
52. ‏نبئی، ابوالفضل، نهضت­های سیاسی مذهبی در تاریخ ایران (از صدر اسلام تا عصر صفوی)، ج 1، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1376.
53. ‏نوایی، عبدالحسین، اسناد و مکاتبات تاریخى از تیمور تا شاه‏اسماعیل، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 2536.
54. ‏هجری، محسن، داستان فکر ایرانی، ج 6، تهران: افق، 1386.
55. ‏یوسفی، محمدرضا و احمد رضایی جمکرانی، «تصوف تشیع گرای قرن نهم»، مطالعات عرفانی، شماره 6، سال1386.