اخلاق و عرفان شیعی و تلفیق آنها از نظر خواجه نصیر‌الدین طوسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

چکیده

خواجه نصیرالدین طوسی، یکی از بزرگ‌ترین نظریه‌پردازان اخلاق شیعی، سه پایة مستحکم برای اخلاق پایه‌ریزی نموده که مبانی اخلاق اسلامی را کامل نشان می‌دهد. وی در کتاب اخلاق ناصری، به پی‌روی از ارسطو و ابن مسکویه با عقل و استدلال، پایة فلسفی نظریة خود را استوار ساخته و در کتاب اخلاق محتشمی، مبنای شرعی دیدگاه خود را با استناد به آیات و روایات بنا نموده و در اوصاف الاشراف، مبنای عرفانی آن را پایه‌گزاری کرده و به نظریه‌ای تلفیقی بین اخلاق و عرفان رسیده است که مراتب کمال آن را نشان می‌دهد. این نظریه‌پردازی نشان می‌دهد که یکی از ابعاد شخصیت خواجه جنبة عرفانی بوده و کمال اخلاق را با عرفان میسّر دانسته و اخلاق عرفانی شیعی را به عنوان کامل‌ترین جلوة اخلاق اسلامی نشان داده است که برای تخلّق به اخلاق الهی، از تزکیة نفس و تعالیم نجات‌بخش قرآن کریم و ائمّة اطهار‰ استفاده می‌شود.

تازه های تحقیق

 اصول و عقاید شیعی با استدلال عقلی و با استناد به کتاب و سنّت و در نهایت، با شهود عرفانی قابل اثبات است و هر کسی به دنبال حقیقت باشد، می‌تواند با عبور از این سه مرتبه به تشیّع برسد. این ابتکار را خواجه در آثار خود، به خوبی نشان داده و علم اخلاق را با استفاده از عقل و شرع و عرفان معرفی نموده است که شاهکار او در تلفیق اخلاق و عرفان شیعی به شمار می‌آید. این نوآوری موجب تقویت شیعه در عرصة اندیشه گردید، و اگر به همان شیوه ادامه یابد می‌تواند برای همة انسان‌ها قابل استفاده باشد. مکتب‌های غربی تنها بر استدلال عقلی تکیه دارند و اشاعره تنها بر شرع استناد کرده‌اند و عارفان با تزکیة باطن به سوی حقیقت سیر می‌کنند. و این سه به تنهایی انسان را قانع نمی‌سازند. اما خواجه شیعه را با هر سه همراه نشان می‌دهد و طرحی نو می‌افکند تا شیعه را برترین مذهب دانسته، مبانی آن را مستحکم سازد.

خواجه در علم اخلاق، ابتدا با دیدگاه فلسفی و ارسطویی آغاز می‌کند و با اخلاق ناصری می‌کوشد ‌تا اخلاق اسلامی را با فلسفه قابل اثبات نشان دهد و مبنای عقلی محکمی برقرار سازد که هر انسانی بتواند آن مبنا را بپذیرد. سپس در اخلاق محتشمی، با استفاده از قرآن و روایات شیعی به پایة شرعی اخلاق می‌پردازد و مبنای شرعی اخلاق اسلامی را در تشیّع استوار می‌سازد و در مرحلة کمال آن با اوصاف الاشراف، به جمع بین پایه‌های عقلی و شرعی و کمال آن در حوزة عرفانی همّت می‌گمارد و علم اخلاق اسلامی را با ابتکاری تلفیقی، قدرتمند‌ترین اخلاق می‌سازد. این دیدگاه در دنیای معاصر بسیار کارآیی دارد و اگر دنبال شود، می‌تواند پاسخگوی پرسش‌های جدید باشد و برای آیندگان راهی نو بگشاید.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابن فوطی، عبدالرزاق، مجمع الآداب فی معجم الالقاب، تحقیق محمّدکاظم، ‌تهران، وزارة الثقافة الاسلامی، 1416.
  2. جوادی آملی، عبدالله، شرح تمهید القواعد ابن ترکه، ‌چ دوم، ‌تهران، الزهراء، 1376.
  3. ــــــــــــــ ، مراحل اخلاق در قرآن، چ هفتم، قم، اسراء، 1378.
  4. داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، نسخة خطی کتاب‌خانة‌ ملّی ‌تهران، ش‌2726، ثبت1368.
  5. دامادی، سیدمحمّد، شرح بر مقامات اربعین یا مبانی سیر و سلوک عرفانی، چ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1375.
  6. رازی، امین‌محمّد، تذکرة هفت اقلیم، به کوشش‌جواد فاضل، تهران، محمودی، 1340.
  7. شریف، میان‌محمّد، تاریخ فلسفه‌ ‌در ‌اسلام، ترجمة نصرالله پورجوادی، ‌تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1362.
  8. صدوق، محمد بن علی، الخصال، چ دوم، قم، منشورات جامعه مدرسین، 1362ق.
  9. طباطبائی، سیدجواد، زوال اندیشه‌های سیاسی‌ در ایران، چ پنجم، تهران، کویر، ‌1383.
  10. طوسی، خواجه نصیرالدین، اخلاق محتشمی، تصحیح محمّد‌تقی دانش‌پژوه، چ دوم، تهران، دانشگاه تهران، 1361.
  11. ــــــــــــــ ، اخلاق ناصری، تصحیح مینوی و حیدری، چ دوم، تهران، خوارزمی، 1360.
  12. ــــــــــــــ ، اوصاف الاشراف، تصحیح مهدی شمس‌الدین، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1369.
  13. ــــــــــــــ ، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، شرح علّامه حلّی، چ پنجم، قم، شکوری، 1409.
  14. فارابی، محمّد بن محمّد، تحصیل السعاده، حیدرآباد، دکن، 1940.
  15. کربن، هانری، تاریخ فلسفة اسلامی، ترجمة جواد طباطبائی، چ سوم، تهران، کویر، 1380.
  16. مجلسی، محمّدباقر، بحارالانوار، چ چهارم، بیروت، مؤسسة الوفاء، 1403.
  17. مدرّس رضوی، محمّدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، چ دوم، تهران، اساطیر، 1383.
  18. مطهّری، مرتضی، کلیات علوم اسلامی (کلام، عرفان، حکمت عملی)، چ 28، قم، صدرا، 1382.
  19. مفید، محمّد بن محمّد، الاختصاص، تصحیح علی‌اکبر غفّاری، قم، مؤسسة نشر اسلامی، 1412.
  20. موسوی خمینی، روح‌الله، اربعین‌حدیث، چ 49، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام‌خمینی، 1388.
  21. ــــــــــــــ ، شرح چهل حدیث، چ چهل و نهم، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1388.
  22. هجویری، ابوالحسن علی، کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، چ دوم، تهران، سروش، 1383.
  23. یثربی، یحیی، فلسفة عرفان، چ سوم، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1366.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 11، شماره 42
تیر 1392
صفحه 162-192

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار