نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم
2 استادیار دانشگاه باقرالعلوم
چکیده
تازه های تحقیق
این مقاله در پی پاسخ به این پرسش بود که فقه شیعه دارای چه ظرفیتهایی در تولید سرمایة اجتماعی است؟ در پاسخ، ادعا شد که فقه شیعه به تولید سرمایة اجتماعی در دو سطح کلان و خرد میپردازد. در سطح کلان، ساختار ولایت، اجتهاد و مرجعیت، امر به معروف و نهی از منکر، و مشارکت سیاسی به بحث گذاشته شد. از این میان، ساختار ولایت بیشتر اهمیت دارد؛ چراکه رهبر و امام، رابطهای خاص و ویژه با پیروان خود برقرار میسازد؛ که از هر رابطة دیگری قویتر است. او میتواند از این رابطه برای هدایت مردم استفاده کند. در واقع، امام سرمایة بسیار عظیمی در اختیار دارد و بهوسیلة آن قادر به انجام کارهای بسیار بزرگ است. در غیاب امام معصوم ولیفقیه سرمایة اجتماعی جامعة اسلامی است. با نهاد اجتهاد و مرجعیت در مکتب تشیع، نهتنها به پیروان این مکتب کمک میشود که همواره مسائل روز و مستحدثه را با استفاده از فتاوای مراجع تقلید حل و فصل میکنند، بلکه بهخودیخود رابطهای دائمی و طبیعی میان رهبران مذهبی ـ که از مشروعیت لازم برخوردارند ـ و پیروان آنها ایجاد میشود. بدینترتیب، شرایط مقتضی بهرهبرداری سیاسی برای حضور در فعالیتهای سیاسی، اجتماعی و قیام در برابر حکام جور فراهم میگردد.
بحث ساختاری کلان دیگر، مشارکت سیاسی است که با شاخصههای شورا، بیعت و نصیحت در فقه شیعه، به تولید سرمایة اجتماعی میپردازد و امر به معروف و نهی از منکر نیز ـ که در فقه شیعه بهشدت بر آن تأکید میشود ـ با شناخت پسندها، ترویج فراگیر پسندها در همة شئون جامعه، تثبیت پسندها بهمثابه ارزشهای آحاد جامعه، به تولید سرمایة اجتماعی میپردازد. نهی از ناشایستگیها نیز موجب حفظ سرمایة اجتماعی و مانعی در به هدر رفتن آن است.
اخوت، اعتماد و ایثار، شاخصههایی هستند که در سرمایة اجتماعی در سطح خرد به آن پرداخته شده است. اخوت، رابطهای ویژه میان اعضای جامعة اسلامی است که حقوق و تکالیفی را بر اعضای آن واجب میکند. اعضای این سازمان، با یکدیگر رابطة نزدیکی دارند و از نظر سازمانی، همه در یک رده هستند. یاری برادران مؤمن، وظیفة هر فرد مسلمان است. اخوت، گستردهترین سازمان منظمی است که در اسلام تعریف شده است. برادران ایمانی، فقط از خدا و امام فرمان میبرند. سرمایة اجتماعی در بین آنها، در قرآن کریم این گونه توصیف شده است: اَشِدّاءُ عَلَی الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهم. سرمایة اجتماعی و رابطة میان آنها موجب میشود که دشمنان را از میان خود طرد کنند؛ اما با یکدیگر رابطة قوی داشته باشند.
اعتماد، یکی دیگر از شاخصههای سرمایة اجتماعی در سطح خرد است. اعتماد، روح سرمایة اجتماعی است و مهمترین مؤلفة آن بهشمار میرود. این مؤلفه موجب میشود روابط میان افراد به اندازة کافی عمیق باشد تا سرمایة اجتماعی مطلوب تولید گردد. مؤلفههای ایجاد اعتماد، بهصورت کلی به دو دستة اجتماعی و اقتصادی تقسیم شدهاند. مؤلفههای اجتماعی موجب اعتماد افراد جامعه به یکدیگر میشود. مؤلفههای اقتصادی نیز عناصری است که در اسلام تعبیه شده است تا اطمینان کافی را در اعضا به وجود آورد تا در صورت نیاز مادی و اقتصادی، تحت حمایت این نهادها قرار بگیرند. در مؤلفههای اجتماعی، به امانتداری، وفای به عهد و حقوق برادران مؤمن توجه شده است. مؤلفههای اقتصادی اعتماد نیز عبارتاند از: قرضالحسنه؛ قاعدة کتابت و وقف.
آخرین مؤلفه که در بحث سرمایة اجتماعی در سطح خرد بررسی شده، ایثار است. ایثار نیز به تقویت روابط در جامعة اسلامی میانجامد؛ از اینرو؛ از ابزارهای مهم در تقویت سرمایة اجتماعی بهشمار میرود.
کلیدواژهها
منابع انگلیسی