نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دکتری مطالعات تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی دانشگاه شاهد تهران
2 کارشناس ارشد ارتباط تصویری
چکیده
تازه های تحقیق
سقانفار نوعی معماری مذهبی است که در چهارچوب فرهنگ بومی مازندران، در طی دوره‌ای کوتاه (قاجاریه) تغییر کاربری پیدا کرده و به مکانی مذهبی و مقدس بدل گشته است. این مکان امروزه، یکی از شاخصه‌های هنر بومی و مذهبی مازندران است. فرم کلی این سازة چوبی دو طبقه، بر اساس نمونة اولیه‌ای که کشاورزان شالی‌کار برپا می‌نمودند بسیار ساده طراحی شده است. هدف از ساخت این بناها، در ابتدا فراهم آوردن مکانی پاک و پاکیزه برای برپاداشتن نماز، استراحت و نیز مراقبت‌های شبانه از مزارع بوده است. بدین سبب از جهت فرم ساخت، تفاوت چندانی میان نمونه‌هایی که کاربرد مذهبی دارد با نمونه‌هایی که کاربرد غیرمذهبی دارند، وجود ندارد؛ اما آنچه این بنا را در زمرة آثار مذهبی قرار می‌دهد، محل قرارگیری و ساخت آن، و همچنین نقوش و تزیینات به‌کاررفته بر روی آن است. بیشتر سقانفار‌هایی که بومیان آنها را اماکن مذهبی می‌دانند، در جوار تکایا، حسینیه‌ها و مساجد ساخته شده‌اند. این بناها بیشتر نام خود را از روستایی که در آن قرار دارند، می‌گیرند. نقوش به‌کاررفته بر بدنة سقانفارها، تنوع و شگفت‌انگیزی بسیاری دارند و با استفاده از رنگ‌های درخشان بر بدنة چوبی این سازه‌ها نقش شده‌اند. این آثار ارزش زیبایی‌شناختی بالایی در حوزة هنر عامیانه دارند. نقوش به‌کاررفته را می‌توان در دو گروه مذهبی (گروه غالب) و غیرمذهبی دسته‌بندی کرد. مضامین مذهبی به صورت‌های زیر در تصاویر ارائه شده‌اند:
1. سرنوشت بندگان در روز قیامت؛ 2. نقوش امامان و پیامبران؛ 3. مصورسازی حماسه عاشورا؛ 4. فرشتگان؛ 5. نقوش گیاهی؛ 6. نقوش هندسی؛ 7. خوشنویسی؛ 8. نقش خورشید. بیشترین بخش تصاویر به‌لحاظ کمیت، در گروه‌های تصاویر امامان و پیامبران، سرنوشت بندگان در روز قیامت و مصورسازی حماسة عاشورا قرار دارند.
مرور نتایج، اثباتگر فرضیة این پژوهش (تأثیر شکلی و محتوایی آیات و احادیث با تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم در نقوش تزیینی سقانفارها) است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که اعتقادات دینی به‌طور کلی، و مضامین شیعی به‌طور خاص، افزون بر شکل ظاهری، به‌صورت معنوی نیز در ساخت و تزیین ساخته‌های مذهبی مازندران تأثیرگذار بوده است. الهام‌بخشی آموزه‌های مذهبیِ سازه‌های مورد مطالعه در زندگی عامة مردم، افزون بر تنزیه نفس زائر، مراتب تعلیمی نیز داشته است که بررسی بیشتری را می‌طلبد.
کلیدواژه‌ها
1. آمدی، عبدالواحد بن محمد، غرر الحکم و درر الکلم، مجموعة من کلمات و حکم الامام علی، بیروت، موسسة العلمی للمطبوعات، 1407ق.
2. ابن بابویه، محمد بن علی، علل الشرایع و الاحکام، قم، مکتبة الحیدریه، 1383.
3. ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تصحیح جواد قیومی اصفهانی، قم، نشر الفقاهه، 1378.
4. اردلان، نادر، و لاله بختیار، حس وحدت، ترجمة حمید شاهرخ، اصفهان، خاک، 1380.
5. بلخاری قهی، حسن، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی، 1384.
6. حر عاملی، محمد بن حسین، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح عبدالرحیم ربانی، تهران و قم، مکتبة الاسلامیه و مکتبة المحمدی، 1376.
7. خزایی، محمد، «شمسه؛ نقش حضرت محمد در هنر اسلامی ایران»، کتاب ماه هنر، شهریور 1387.
8. دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1366.
9. رحیم‌زاده، معصومه، «سقانفارهای مازندران، منطقه بابل، وجهی از معماری آیینی»، ادارة کل میراث فرهنگی استان مازندران، تندیس نقرهای، زمستان 1382.
10. ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارباد، ج4، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ دوم، تهران، آگاه، 1375.
11. شریف الرضی، محمد بن حسین (گردآورنده)، نهج البلاغه: مجموعه خطبه‌ها و نامه‌ها و سخنان قصار حضرت علی، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران، بنیاد نهج‌البلاغه، 1376.
12. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق مؤسسة احیاء الکتب الاسلامیه، قم، نور وحی، 1386.
13. عناصری، جابر، «تأثیر تشیع بر ابنیه، اماکن و زیارتگاه‌های مذهبی ایران»، فصلنامة شیعه‌شناسی، سال دوم، ش7، پاییز 1383.
14. متقی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1424ق.
15. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، الاسلامیه، بی‌تا.
16. محمودی، فتانه، «مضامین دینی در نقوش سقانفارهای مازندران»، کتاب ماه هنر، ش118، تیر 1387.
17. مددپور، محمد، تجدد و دین‌زدایی در فرهنگ و هنر منورالفکری ایران از آغاز پیدایی تا پایان عصر قاجار، تهران، دانشگاه شاهد، 1373.
18. مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تصحیح و اهتمام عباس شایان، تهران، 1333.
19. معلمی، مصطفی، «روابط خاندان باو با سلاجقه، و قدرت سیاسی تشیع امامیه در سده‌های پنجم و ششم هجری»، تبرستان‌نامه، مجموعه مقالات، به کوشش سید رحیم موسوی، مهرنوش و رسانش، 1389.
20. نوری طبرسی، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1360.
)