شکل‌شناسی الاهیات اسماعیلیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

الاهیات ایجابی پیشینه‌ای بس بلند دارد. نخستین خداشناسان، با توصیف خدا به صفاتی چند به شناخت خدا می‌رسیدند. در دوره‌های بعد، الاهیات ایجابی به چالش کشیده شد. برخی توصیف خداوند به صفات انسانی را باور نداشتند؛ و شماری مطلق توصیف را برنتافته، شکل درست الاهیات را سلبی می‌دانستند. در جهان غرب، نشانه‌هایی از پذیرش الاهیات سلبی در سخنان افلاطون و نوافلاطونیان دیده می‌شود. در جهان اسلام نیز هر دو شکل الاهیات، طرف‌داران خاص خود را داشت. بسیاری الاهیات ایجابی را صحیح می‌دانستند و تعدادی الاهیات سلبی را فریاد می‌کردند. اسماعیلیه، از معدود مذاهبی است که صریح و روشن مدافع الاهیات سلبی بودند و به نقد و بررسی الاهیات ایجابی پرداختند.

تازه های تحقیق

اسماعیلیه مانند بسیاری از طرف‌داران الاهیات سلبی، خداشناسی خویش را بر مجموعه‌ای از سلب‌ها استوار ساخته‌اند. از آثار اندکی که از نویسندگان اسماعیلی بر جای مانده است، می‌توان به نگاه مثبت ایشان به الاهیات سلبی و نگاه منفی آنها به الاهیات ایجابی دست یافت.

آثار برجای‌مانده از باطنیان را، هرچند بسیار اندک است و از این میان، آثار ناظر به مباحث خداشناسی بسیار نادر، در مجموع می‌توان به سه گروه تقسیم کرد:

الف) آثاری که پیش از دورة فاطمیان نوشته شده‌اند؛

ب) آثاری که دانشمندان عصر حکومت فاطمیان نوشته‌اند؛

ج) آثاری که اندیشمندان اسماعیلی پس از سقوط حکومت فاطمیان تهیه کرده‌اند.

از میان آثار یادشده، گروه دوم بیشترین مباحث را دربارة الاهیات سلبی دارند و نویسندگان این آثار، به‌شدت از الاهیات سلبی حمایت کرده و الاهیات ایجابی را به نقد و سنجش گرفته‌اند. برای نمونه، سجستانی، ‌کرمانی، قاضی نعمان و ناصر خسرو بیشترین سخنان را در نقد الاهیات ایجابی و دفاع از الاهیات ایجابی دارند.

پس از گروه دوم، گروه سوم و اول، به‌ترتیب بیشترین سخنان را در تقریر الاهیات سلبی دارند.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین، اسماء و صفات حق، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، 1381.
  2. ابن حجر، فتح الباری، چ دوم، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  3. ابن حیون، نعمان بن محمد، اساس التأویل، تحقیق عارف تامر، بیروت، دارالثقافه، بی‌تا.
  4. ابن میمون، موسی، دلالة الحائرین، تحقیق حسین آتای، بی‌جا، مکتبة الثقافة الدینیه، بی‌تا.
  5. ابوحاتم رازی، احمد بن حمدان، اعلام النبوه، تحقیق صلاح الصاوی و دیگران، بی‌جا، مؤسسة پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1381.
  6. ابوفراس، شهاب‌الدین، ‌مطالع الشموس فی معرفة النفوس، اربع رسائل اسماعیلیه، تحقیق عارف تامر، بیروت، دار مکتبة الحیاة، 1978م.
  7. احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
  8. اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تصحیح هلموت ریتر، ویسبادن، جمعیت مستشرقین آلمانی، 1400ق.
  9. افلاطون، ‌مجموعه آثار، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، بی‌تا.
  10. اوئن، هاوپاری، دیدگاه‌ها دربارة خدا، ترجمة حمید بخشنده، قم، اشراق، 1380.
  11. بابا سیدنا، هفت باب، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.‌
  12. بغدادی، عبدالقادر، الفرق بین الفرق، تعلیقه ابراهیم رمضان، بیروت، لبنان، 1421ق.
  13. جرجانی، شرح المواقف، تحقیق علی بن محمد جرجانی، مصر، مطبعة السعاده، 1325.
  14. حسینی، ‌شهاب الدین، خطابات عالیه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  15. خواجه نصیر‌الدین طوسی، محمد بن محمد، روضة التسلیم یا تصورات، ‌تصحیح ایوانف، تهران، بی‌نا، افست از چاپ بمبئی، بی‌تا.
  16. دادیخی، قیس بن منصور، رسالة الاسابیع، خمس رسائل اسماعیلیه، تحقیق عارف تامر، بی‌جا، ‌دارالانصاف، 1375.
  17. ‌دیویس، برایان، درآمدی به فلسفة دین، ترجمة ملیحه صابری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1378.
  18. راسل، برتراند، تاریخ فلسفة غرب، ترجمة نجف دریابندری، تهران، پرواز، 1365.
  19. رحمانی، غلام‌رضا، فلسفة عرفانی فلوطین، تهران، سفینه، 1386.
  20. سجستانی، اسحاق، کتاب الافتخار، تحقیق پونا والا، بی‌جا، دارالغرب الاسلامی، 2000م.
  21. ــــــــــــــ ، کتاب الینابیع، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، المکتب التجاری للطباعة و التوزیع و النشر، 1965م.
  22. سمعانی، تفسیر السمعانی، تحقیق یاسر بن ابراهیم و دیگران، ریاض، دارالوطن، 1418ق.
  23. شیخ صدوق، التوحید، تحقیق سیدهاشم حسینی طهرانی، قم، جامعة مدرسین، بی‌تا.
  24. شیرازی، هبةالله، المجالس المؤیدیه، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، دارالاندلس، بی‌تا.
  25. العجلونی، اسماعیل، کشف الخفا، چ سوم، بیروت، دارالکتب العلمیه، ‌1408ق.
  26. علامه حلی، منهاج الکرامة فی معرفة الامامة، تحقیق عبدالکریم مبارک، مشهد، تاسوعا، 1379.
  27. فخر رازی، المطالب العالیة من العلم الالهی، تحقیق احمد حجاز السقا، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
  28. ــــــــــــــ ، تفسیر الرازی، چ سوم بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  29. فدایی، ‌محمد، هدایة المومنین، تصحیح الکساندر سیمیونوف، تهران، اساطیر، 1373.
  30. فلوطین، دورة آثار فلوطین، ترجمة محمدحسن لطفی، تهران، خوارزمی، 1366.
  31. قبادیانی، ناصر خسرو، جامع الحکمتین، تصحیح هانری کربن و دیگران، تهران، طهوری، 1363.
  32. ــــــــــــــ ، کلام پیر، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  33. ــــــــــــــ ، گشایش و رهایش، تصحیح سعید نفیسی، تهران، اساطیر، 1380.
  34. قرشی، ادریس عمادالدین، زهر المعانی، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، مؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، 1428ق.
  35. کرمانی، حمیدالدین، الرسالة الوضیة فی معالم الدین و اصوله، تحقیق محمدعیسی الحریری، بی‌جا، دارالقلم للنشر و التوزیع، 1407ق.
  36. ــــــــــــــ ، راحة العقل، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، دارالاندلس، 1983م.
  37. ــــــــــــــ ، مجموعة رسائل الکرمانی، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، 1407ق.
  38. المحفوظی، ‌علی بن حنظله، رسالة ضیاء الحلوم و مصباح العلوم، اربع کتب حقانیه، ‌تحقیق مصطفی غالب، بیروت، مؤسسة الجامعیة للدراسات و النشر و التوزیع، 1407ق.
  39. مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
  40. النر، ‌استامپ؛ جستارهایی در فلسفة دین، ترجمة مرتضی فتحی‌زاده، قم، اشراق، 1380.
  41. نووی، شرح مسلم، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407ق.
  42. نسفی، مدارک التنزیل و حقائق التأویل، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
  43. واحدی نیشابوری، الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق، دارالقلم، 1415ق.
  44. الیمن، جعفر بن منصور، کتاب الکشف، تحقیق مصطفی غالب، بیروت، دار الاندلس، 1404ق.
  45. ثعلبی، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، تحقیق ابی‌محمد بن عاشور، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، 1422ق.
  46. چند تن از اساتید فلسفه، ترجمه سیدجلال‌الدین مجتبوی، چ سوم، تهران، حکمت، 1370.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 11، شماره 43
مهر 1392
صفحه 55-86

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار