گفتمان‌های قدرت و مقاومت در صحنه اجتماعی ـ سیاسی عراق قرن بیستم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار دانشگاه تهران

چکیده

به‌طور کلی، صحنة سیاسی ـ اجتماعی عراق قرن بیستم، شاهد ظهور پنج گفتمان عمدة قدرت و مقاومت بوده است. این گفتمان‌ها زمانی مخالف گفتمان «قدرت» رسمی بوده، در نقش یک مخالف، به بازتولید گفتمان «مقاومت» می‌پرداختند؛ و زمانی که قدرت را در دست می‌گرفتند، در مبارزه با گفتمان‌های دیگر می‌کوشیدند. پنج گفتمان یادشده عبارت‌اند از: گفتمان اسلامی ـ شیعی؛ گفتمان چپ کمونیستی؛ گفتمان کرد؛ گفتمان ملی‌گرایی؛ و گفتمان بعث.
در این نوشتار، با استفاده از نظریه‌های گفتمانی لاکلاو و موفه و میشل فوکو در تبیین گفتمان‌های یادشده به بررسی نقاط مرکزی (دال برتر)، مفصل‌بندی‌ها، عناصر و وقته‌ها، و حوزه‌های گفتمانگونگی در این گفتمان‌ها، در عراق قرن بیستم و تا پیش از سقوط صدام می‌پردازیم.

تازه های تحقیق

گفتمان‌های قدرت و مقاومت در فضای سیاسی و اجتماعی عراق، با خلق موقعیت‌های سیاسی و اجتماعی برای کنشگران میدان عراق، سراسر تاریخ این کشور را در قرن بیستم در سیطرة خود داشته و به خلق موقعیت‌های پایین‌دستی و فرادستی در حوزة قدرت سیاسی و اجتماعی پرداخته‌اند. این گفتمان‌ها همواره با یکدیگر در تعامل بوده‌اند؛ گاهی در موقعیت قدرت، و گاهی در موضع مقاومت و ضدقدرتی معطوف به قدرت.

از لحاظ تاریخی، این گفتمان‌ها که دال بر وجود پیکره یا مجموعه‌ای از گزاره‌ها و قضایای منسجم و به‌هم‌پیوسته‌اند و با تعریف و مشخص ساختن یک موضوع، شیء یا محمول، و ایجاد مفاهیمی برای تحلیل آن موضوع یا محمول، سعی در ارائة تصویر و ارزیابی دقیقی از واقعیت دارند، جریانی محسوب می‌شوند که دارای یک بستر اجتماعی بوده، از متن مناسبات عمیق اجتماعی سرچشمه می‌گیرد. از این‌رو، تحلیل آنها به‌مثابه روشی است برای رسیدن به عمق مناسبات اجتماعی و کنش‌های فردی و جمعی در سطح خرد و کلان، در تاریخ و جغرافیای عراق در قرن بیستم.

پنج گفتمان عمده در صحنة عراق عبارت‌اند از: گفتمان شیعی؛ گفتمان چپ کمونیستی؛ گفتمان کرد؛ گفتمان ملی‌گرایی؛ لیبرال؛ و گفتمان بعث. هر یک از این پنج گفتمان، دارای اجزای مختلفی همچون نقاط مرکزی (دال برتر)، مفصل‌بندی، عناصر و وقته‌ها، و حوزه‌های گفتمانگونگی بوده، و در زمان‌های مختلف در طول این قرن، در ارتباط با یکدیگر، وضعیت قدرت و مقاومت را در صحنة اجتماعی عراق به وجود آورده و تاریخ این کشور را رقم زده‌اند. در این میان، گفتمان شیعی و کرد، ثابت‌ترین گفتمان‌ها بوده و سه گفتمان دیگر، متأثر از ایدئولوژی‌های وارداتی غربی بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


  1. فارسی و عربی

    1. ون دایک، ت. ای، مطالعاتی در تحلیل گفتمان، ترجمة پیروز ایزدی و...، تهران، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‏ها، 1382.
    2. مک دانل، دایان، مقدمه‏ای بر نظریه‏های گفتمان، ترجمة حسینغلی نوذری، تهران، فرهنگ گفتمان، 1380.
    3. دریفوس، هیوبرت و رابینو پل، میشل فوکو: فراسوی ساخت‌گرایی و هرمونوتیک، ترجمة حسین بشیریه، تهران، نی، 1376.
    4. وبر، ماکس، مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، ترجمة احمد صدارتی، تهران، مرکز، 1381.
    5. الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ حرکت اسلامی در عراق، ترجمة محمدنبی ابراهیمی، تهران، حوزة هنری، 1380.
    6. ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمة مهوش غلامی، تهران، اطلاعات، 1373.
    7. نادری، احمد، گفتمان جنبش شیعی عراق، چ دوم، تهران، نزدیک، 1386.
    8. سیف‌زاده، حسین، عراق، ساختارها و فرایند گرایش‌های سیاسی، تهران، مرکز اسناد، 1379.
    9. الجمیلی، ع، نگاهی به تاریخ سیاسی عراق، ترجمة محمدحسین زوار کعبه، تهران، حوزه هنری، 1370.
    10. ناظمیان، رضا، تاریخ سیاسی معاصر عراق، قم، کتاب و عترت، 1381.
    11. فولر و فرانکه، شیعیان عرب، مسلمانان فراموش‌شده، ترجمة خدیجه تبریزی، قم، شیعه‌شناسی، 1384.
    12. مار، فب، تاریخ نوین عراق، محمد عباسپور، مشهد، آستان قدس، 1380.
    13. زبیدی، حسن لطیف، موسوعة الاحزاب العراقیه، بیروت، مؤسسة العارف للمطبوعات، 2007م.
    14. اسماعیل، طارق، چپ ناسیونالیستی عرب، ترجمة عبدالرحمن عالم، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، 1369.
    15. خرمشاد، محمدباقر و احمد نادری، «نقش حزب الدعوة الاسلامیه در گفتمان مقاومت جنبش شیعی عراق»، فصلنامة شیعه‌شناسی، قم، شیعه‌شناسی، ش33، بهار1390.
    16. ادیب ع، موسوی س، حزب الدعوة الاسلامیه عراق، تهران، مرکز پژوهش‌های خاور میانه، 1383.

    آلمانی و انگلیسی

    1. Laclau, Ernesto & Mouffe, Chantal, Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics, Second Edition, London, BiddIes Ltd, King's Lynn, Norfolk, 2001.
    2. Sayyid, Bobby, A Fundamental Fear: Eurocentrism and the emergence of Islamism, London and New York, Zed Books Ltd, 1997.
    3. Foucault, Michel, Power/ Knowledge, Selected Interviews and Other Writings 1972-1977, Ed. By: Colin Gordon, Tr. By: Colin Gordon, Leo Marshal, John Mepham, Kate Soper, 5th Edition, New York: Pantheon Books, 1980.
    4. Fattah, Hala and Caso, Frank, A Brief History of Iraq, New York: Facts On File, Inc. An imprint of Infobase Publishing, 2009.
    5. Metz, Helen Chapin, Iraq A Country Study, Washington DC: Federal Research Division of the Library of Congress, 1988.
    6. Hunt, Courtney, The History of Iraq, USA, Greenwood Press. 2005.
    7. Farouk-Sluglett Marion and Sluglett Peter, Iraq Since 1958, From Revolution to Dictatorship, Third Edition, London and New York, I.B.Tauris Publishers, 2001.
    8. Anderson, Liam & Stansfield, Gareth, The Futuer of Iraq, Dictatorship, Democracy, or Division?, New York, Palgrave Macmillan, 2004.
    9. Lawless, R.I, Iraq: Changing Population Patterns, Populations of the Middle East and North Africa, ed.J.I Clarke and W.F.Fisher, London, University of London Press, 1972.
    10. Kinnane, Derk, The Kurds and Kurdistan, London, Oxford University Press, 1964.
    11. Mcdowall, David, A Modern History of the Kurds, Third Revised, New York, I.B.Tauris & Co Ltd, 2007.
    12. Yildiz, Kerim, The Kurds in Iraq, The Past, Present and Future, London, Pluto Press, 2004.
    13. Khadduri Majid, Ghareeb Edmund, War in the Gulf, 1990–91, the Iraq-Kuwait conflict and its implications, London, Oxford University Press, 1997.
    14. Munro, Alan, Arab Storm, Politics and Diplomacy behind the Gulf War, second publish, London and New York, I.B.Tauris & Co Ltd, 2006.
    15. Hourani, Albert, Arabic Thought in the Liberal Age 1798-1939, London, Oxford University Press, 1962.
    16. Rouleau, Eric, "The Syrian Enigma: What Is the Baath?" New Left Review, No. 45, September-October 1967.
    17. Bengio, Ofra, Saddam’s Word, Political Discourse in Iraq, London, Oxford University Press, 1998.
    18. Caughlin, Con, Saddam Hussein, Porträt eines Diktators, München: Ullstein Taschenbuch, 2002.
    19. Karsh Efraim and Rausti Inari, Saddam Hussein: A Political Biography, New York, Grove Press, 1991.
    20. Fattah, Hala and Caso, Frank, A Brief History of Iraq, New York, Facts On File, Inc. An imprint of Infobase Publishing, 2009.
    21. Metz, Helen Chapin, Iraq A Country Study, Washington DC: Federal Research Division of the Library of Congress, 1988.
    22. Batatu, Hanna, The old social classes and the revolutionary movements of Iraq: a study of Iraq's old landed and commercial classes and of its Communists, Ba̒thists, and Free Officers, Princeton: Princeton University Press, 1989.
    23. FBIS Report, Near East/South Asia Report, Foreign Broadcast Information Service, April. 19, 1985, see online on: http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?Location=U2&doc=GetTRDoc.pdf&AD=ADA351867 accessed on: December, 2011.
    24. Dekmejian, Harair R, Islam in Revolution: Fundamentalism in the Arab World, New York: Syracuse University Press, 1985.
    25. Nasr, Vali, The Shia Revival; How Conflicts within Islam Will Shape the Future, USA: W.W. Norton & Company, 2006.