جامعه‌ شناسی انتقادی حادثه عاشورا از منظر امام حسین (ع)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیات علمی گروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات - دانشگاه باقرالعلوم

چکیده

حادثه عاشورا از مهم‌ترین حوادث جهان اسلام، به‌ویژه حوزه تشیّع است که تأثیرات زیادی به‌جای گذاشته است. هیچ حادثه‌ای به‌اندازه عاشورا در جغرافیای ذهنی مسلمان‌ها، به‌ویژه شیعه‌ها وسعت قلمرو ندارد. باوجود وسعت قلمرو، حادثه عاشورا به‌ روز عاشورا تقلیل یافته و کمتر به زمینه‌ها، علل پیدایش و پیامدهای آن توجه شده است. ازاین‌رو، توجه به جنبه‌های گوناگون حادثه عاشورا اهمیت دارد. هرچند عاشورا از سوی متفکران زیادی بررسی و تحلیل شده است، اما تحقیقات علمی بیشتر با رویکرد «نقد بیرونی» به آسیب‌شناسی حادثه می‌پردازند و کمتر با رویکرد «نقد درونی» و از منظر امام حسین(علیه‌السلام) آن را تحلیل می‌کنند. بدین‌‌روی، نگارنده با الهام از الگوی تحلیلی «نقد درونی» مکتب فرانکفورت، وضعیت مطلوب، وضعیت موجود، علل تنزل و راهکار ارتقاء را از منظر امام حسین (علیه‌السلام) بررسی نموده و با واکاوی واژگان کلیدی بر اساس «تحلیل همنشینی» در چهار حوزه «سیاسی»، «اقتصادی»، «اجتماعی» و «فرهنگی» به مقایسه پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که امام حسین (علیه‌السلام) به نظام سیاسی «محوریت» قایل است. با تغییر حاکمیت قانونمند نبوی به حاکمیت استبدادی اموی، به علت کم‌کاری نخبگان مذهبی، در سایر حوزه‌ها نیز دگرگونی رخ ‌داد. مفهوم «پدر مهربان» در برابر «زورگوی کینه‌توز»، «بیت‌المال همگانی» در برابر «ویژه‌خواری حاکمان»، «برابری مردم» در برابر «بردگی مردم»، و «کتاب‌محوری» در برابر «امیال حاکمان» نشان‌دهنده دگردیسی حاکمیت نبوی به حاکمیت اموی در چهار خرده نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. راهکار رشد و هدایتْ نثار خون از سوی نخبگانی، همچون امام حسین (علیه‌السلام) است.

تازه های تحقیق

ـ همنشینی ترادفی مجموعه مفاهیمی همچون «جبار عنید»، «غیر رحیم»، «دول»، «خول»، «امیال حاکمان»، «عصابه»، «هیأة الملوک»، «تنفیر»، «استعباد»، «اشراف الناس»، «عبیدالدنیا»، «غصب الفیء»، «سطوه / سلطه»، «نبذة الکتاب»، «خاموشی سنت»، «مداهنه» و «مصانعه» در ادبیات حسینی‌ نشان‌دهنده وضعیت منحط جامعه اموی در چهار حوزه «سیاست»، «اقتصاد»، «اجتماع» و «فرهنگ» است.

ـ در مقابل، همنشینی ترادفی مجموعه مفاهیمی همانند «رسول‌الله»، «اب رحیم»، «تألیف»، «مواسات»، «موازره»، «اهل الفضل»، «نعم الله»، «عباد الله»، «مال الله»، «کتاب الله»، «سنت النبی»، «علماء بالله»، «النصیحه» و «رشد» نشان‌دهنده وضعیت متعالی جامعه نبوی در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.

ـ در اندیشه امام حسین‌(علیه‌السلام) بی‌تفاوتی نخبگان مذهبی و ترک امر به ‌معروف و نهی ­از ­منکر نسبت به حکام، علت اصلی تنزل جامعه از وضعیت متعالی نبوی به وضعیت متدانی اموی است. نخبگان به سبب گرایش به دستیابی به جایگاه دنیوی یا از دست ندادن جایگاه، با حاکمان جور مداهنه کردند تا اینکه خلافت به امارت تبدیل و جباریت تثبیت شد.

ـ راه رشد و رهایی‌بخشی جامعه از ساختار استبدادی از منظر امام حسین‌(علیه‌السلام) تغییر و قیام نخبگان سطح بالای جامعه و در صورت نیاز نثار خون است؛ زیرا هرچند تخطی از الگوی حاکم و ساختارشکنی برای همگان ممکن است، اما تغییرات ساختاری فقط از عهده نخبگان مذهبی سطح بالا، همچون امام حسین‌(علیه‌السلام) برمی‌آید.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم.
1.                  ابن اشعث، محمد بن محمد (بی‌تا)، الجعفریات (الأشعثیات)، تهران، مکتبة النینوى الحدیثة.
2.                  ابن شعبه حرانى، حسن بن على (1404ق)، تحف العقول‏، تصحیح علی‌اکبر غفارى، ط. الثانیه، قم، جامعه مدرسین.
3.                  ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على (1379ق)، مناقب آل ابی‌طالب علیهم السلام، قم، علامه.
4.                   ابن منظور، محمد بن مکرم (1414 ق)، لسان العرب، تصحیح جمال‌الدین میردامادی، ط. الثالثه، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع - دار صادر.
5.                  ابومخنف کوفى، لوط بن یحیى‏ (1417 ق)، وقعة الطفّ‏، تصحیح محمد هادى یوسفى غروى، ط. الثالثه، قم، جامعه مدرسین.
6.                  استونز، راب (1379)، متفکران بزرگ جامعه‌شناسی، ترجمه مهرداد میردامادی، تهران، مرکز.
7.                  اسفندیاری، محمد (1398)، حقیقت عاشورای حسینی تا تحریفات عاشورا، تهران، نی.
8.                  اسکیدمور، ویلیام (1372)، تفکرات نظری در جامعه‌شناسی، ترجمه علی محمد حاضری، تهران، سفیر.
9.                  اَلعموش، خلود (1388)، گفتمان قرآن، بررسی زبان‌شناختی پیوند متن و بافت قرآن، ترجمه  سید حسین سیدی، تهران، سخن.
10.              حسن بن على علیه‌السلام، امام یازدهم (1409ق)، التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری علیه‌السلام، قم، مدرسة الإمام المهدی(عج).
11.              حسینى موسوى، محمد بن ابی‌طالب (1418ق)، تسلیة المُجالس و زینة المَجالس (مقتل الحسین علیه‌السلام)، تصحیح کریم فارس‏ حسون، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة.
12.              حلوانى، حسین بن محمد (1408ق)، نزهة الناظر و تنبیه الخاطر، تصحیح مدرسة الإمام المهدی(عج)، قم، مدرسة الإمام المهدی.
13.              خزاز رازى، على بن محمد (1401ق)، کفایة الأثر فی النصّ على الأئمة الإثنی عشر، تصحیح، عبداللطیف‏ حسینى کوهکمرى، قم.
14.              دیلمى، حسن بن محمد (1408ق)، أعلام الدین فی صفات المؤمنین‏، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌ السلام.
15.              سید بن طاووس، على بن موسى (1348‏)، اللهوف على قتلى الطفوف، ترجمه احمد فهری زنجانی‏، تهران، نشر جهان.
16.              شِرَت، اِیون (1387)، فلسفه علوم اجتماعی قاره‌ای: هرمنوتیک، تبارشناسی و نظریه انتقادی، ترجمه هادی جلیلی، تهران، نی.
17.              شریعتی، علی (1380)، مجموعه آثار، ج19  (حسین؛ وارث آدم)، چ نهم، تهران، قلم.
18.              شعیری، محمد بن محمد (بی‌تا)، جامع الأخبار (للشعیری)، نجف، مطبعة حیدریة.
19.              صدوق، محمد بن علی بن بابویه (1362‌)، الأمالی، ط. الخامسه، بیروت، اعلمی.
20.              ـــــــــــــــــــــ (1378ق)، عیون أخبار الرضا علیه‌السلام‏، تصحیح: مهدی لاجوردى‏، تهران، نشر جهان.
21.              ـــــــــــــــــــــ (1395ق)، کمال‌ ‌الدین و تمام النعمه، تصحیح على اکبر غفارى، ط. الثانیه، تهران، اسلامیه.
22.              ـــــــــــــــــــــ (1413ق)، من لایحضره الفقیه‏، تصحیح علی‌اکبر غفارى، ط. الثانیه، قم، جامعه مدرسین.
23.              طبرسى، احمد بن على (1403ق)، الإحتجاج على أهل اللجاج (للطبرسی)، تصحیح محمدباقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی.
24.              فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى‏ (1406ق)، الوافی‏، اصفهان، نشر کتابخانه امام امیرالمؤمنین على علیه السلام‏.
25.              مجلسى، محمد باقر (1402ق)، مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، تصحیح هاشم رسولى محلاتى، ط. الثانیه، تهران، دارالکتب الإسلامیة.
26.              ـــــــــــــــــــــ (1403ق‏)، بحارالأنوار، ط. الثانیه، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
27.              مطهرى، مرتضى (1384)، مجموعه آثار، چ هفتم، تهران، صدرا.
28.              ـــــــــــــــــــــ (1377)، جهان‌بینی توحیدی، چ دوازدهم، تهران، صدرا.
29.              ـــــــــــــــــــــ (1387)، حماسه حسینی، چ پنجاه و هفتم، تهران، صدرا.
30.              مفید، محمد بن محمد (1413ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، کنگره شیخ مفید.
31.              نصر بن مزاحم (1404ق)، وقعة صفین‏، تصحیح عبدالسلام محمد هارون، ط. الثانیه، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی.
32.              هلالى، سلیم بن قیس (1405ق)، کتاب سلیم بن قیس الهلالی‏، تصحیح محمد انصارى خوئینى، قم، الهادی.