نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری تاریخِ تحلیلی و تطبیقی هنر‌اسلامی دانشکده هنر شاهد، دانشگاه شاهد، تهران،ایران.
2 استادیار دانشکده هنر دانشگاه شاهد تهران
3 دانشیار دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شاهد تهران
چکیده
تازه های تحقیق
در مصورسازی نگاره «کشتی شیعه»، نقشمایهها در جهت کارکردهای سیاسی و اجتماعی و مشروعیتبخشی به جایگاه حکومت صفوی در لوای مذهب تشیع در تصویر ظاهر می‌شوند. از این نقطه نظر، نگاره همچون ابزار قدرت در خدمت گفتمان مسلط جامعه آن زمان، یعنی مشروعیتبخشی به جایگاه شیعه و رقابت و جنگ سیاسی و مذهبی و ایدئولوژیکی با دشمنان خارجی حکومت تلقی میگردد. نگارگر در گزینشی آگاهانه از میان نقشمایههای موجود، مطابق با بنمایه اصلی داستان و در جهت عمقبخشی به معنا و مضمون روایت، دست به انتخاب زده، در این فرایند، آن دسته از نقشمایهها که حاصل باروری متن ادبی بوده و در شبکة معنایی که در اطراف بنمایة اصلی داستان به وجود آمده، در قالب نماد و نشانه در تصویر ظاهر شدهاند.
حمایت شاهان صفوی از کتابآرایی شاهنامه و تصویرسازی داستان‌های مرتبط با حوادث تاریخ شیعه، از قبیل «کشتی نجات» و نوشتن نام امام اول شیعیان و ائمه معصوم در کتیبهها در کنار نام سلاطین و حکام صفوی، به سبب باورپذیری جامعه به حقانیت حاکمیت شاهان صفوی بر مردم و مشروعیتبخشی به این باور که حق حاکمیت سیاسی و اجتماعی جامعه بعد از امام عصر، به شاه صفوی تعلق میگیرد، صورت میپذیرفت؛ به ویژه آنکه حاکمان صفوی که بعضاً خوشنویس و نگارگر نیز بودند، تحکیم عقیده «حقانیت حاکمیت خود» کوشیدند در جامعه آن روز، از طریق ادله عقلی و نقلی، باورهای خود را به عرصه نگارگری وارد سازند. مصورسازی موضوعات مرتبط با حوادث تاریخ شیعه و خوشنویسی و کتابت نام امام اول شیعیان و امامان معصوم در نگاره‌ها، نوعی مبارزه شیعه برای مشروعیتبخشی سیاسی به شمار میرفت. تصویرسازی مضامین و اعتقادات مهم شیعه در قالب تصویرسازی و کتابآرایی شاهنامه، پیوند عمیق هنر و مذهب با سیاست و حاکمیت مشروع در آن زمان را نشان میدهد. توجه به احادیت مهم شیعه در خصوص جانشینی پیامبر و مشخصاً امام اول شیعیان و تصویرسازی این مضامین، موجب شد تا تشیع به منزله رکن اصلی نظام حکومتی صفویان، مشروعیت سیاسی، اجتماعی، دینی، مذهبی، را برای حاکمان پدید آورد.
همپوشانی موقعیت متن اصلی شعر در فرایند تبدیل آن به تصویر، در کنار استفاده از متنهای دیگر، موجب تقویت پیام نگاره و به نوعی اشاعه مذهب رسمی تشیع و تبلیغ آن انجام گردیده است. شمایل‌پردازی صورت مبارک حضرت حتمی مرتبت و امامان معصوم در کنار شعار توحیدی «لا اله الا الله» نشاندهنده شأن و منزلت جایگاه ائمه اطهار در نگاه هنرمندان است. چون یکی از ویژگیهای شعر حماسی، جنبة قهرمان‌پروری و نقش قهرمان در تعیین سرنوشت جامعه و رخدادهای آن است، تصویرسازی کشتی نجات و سرنشینانی که از اقوام گوناگون ایرانی در این کشتی گرد هم آمدهاند از دو جنبه نقش «حمایتکنندگی» و «نجاتیافتگی» اهمیت پیدا می‌کند. اقوام و ملتهایی که همسو و همراه با ایدئولوژی و مذهب خاص باشند سرنشینان کشتی محسوب شده، از سوی حکومت حمایت می‌شوند.
تصویرپرداز عهد صفوی با استفاده آگاهانه از عناصر و بنمایههای ادبی و حماسی و پیوند آنها با فضا و زمان خلق اثر، علاوه بر خلق عناصر و نقشمایههای هویتی که بعضی در تصویر به نماد و نشانه مبدل شدهاند، از جنبهای متعالیتر به موضوع نگریسته و به ایدئولوژی و پیام خاص عصر خویش که متوسل شدن به طریق ائمه اطهار در لوای حکومت صفوی است نیز اشاره دارد. حساسیت در استفاده از نقشمایههای توصیفگر در جهت تقویت شبکة معنایی داستان از طریق تصویر، یکی از مشخصههای «مکتب تبریز» صفوی است که در مقایسه با سایر مکاتب نگارگری ایران دیده میشود.
شاهنامه فردوسی به سبب آنکه منعکسکننده اندیشهها و باورهای اسطورهای و روایتهای تاریخی ادوار گوناگون ایران باستان است، همواره مدنظر بوده است. نام فردوسی و تصویرسازی شاهنامه به خاطر ایران‌دوستی و مسائل مرتبط با پادشاهی ایران و اعتقاد قلبی فردوسی به مذهب تشیع، منشأ تأثیرات اجتماعی و ایدئولوژیکی است که از طریق هنر و نگارگری در تصویر ظهور یافته است.
در دوران صفوی، دو عنصر «حکومت مستقل و متمرکز» و «وحدت ملی» دوباره به هویت ملی تبدیل شد و ملت ایران با دولتی خاص، در میان کشورهای جهان و مبتنی بر میراث شناخته‌شده تاریخ باستان، شکل گرفت. تصویرسازان برای نیل به این هدف، کوشیدند این مفهوم را با مفاهیم اسطورهای و مذهبی در همآمیزند و در قالب نماد و نشانه در تصویر مصور ساختند.
شیعه در این دوران به نماد هویتبخش ملت ایران مبدل گردید. ثبت وقایع و تاریخ‌نگاری و مصورساختن وقایع و حوادث تاریخ شیعه در دوران صفوی به میراثی سیاسی و فرهنگی و تاریخی برای حکومتهای بعد از خود مبدل شد. مصورسازان نیز بنا به سفارش حمایتکننده اثر، به تصویرسازی نگارههای مرتبط با عقاید شیعی در کتابخانههای سلطنتی پرداختند.
کلیدواژه‌ها
)