رابطه سادات و حاکمیت«مبانی و معیارهای نفوذ سیاسی و اقتدار سادات در حکومت ایلخانان مغول »

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار و مدیر گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

2 دانشجوی دکتری دانشگاه چمران اهواز

چکیده

سادات به‌عنوان‌خاندان‌پیامبر،درتاریخ‌اسلام وایران به‌عنوان گروهی‌متمایز جایگاه‌ویژه‌ای داشتند.انتساب آنها به خاندان پیامبرسبب شدکه‌درمیان جامعه‌ی‌ایران نیزمورداحترام قرارگرفتند.باشکل‌گیری نهادی بنام نقابت،سادات به صورت یک‌گروه کاملاًمشخص سازماندهی شده‌درآمدند.سادات درایام حاکمیت سلسله‌های مختلف،اغلب‌به‌عنوان گروهی مورداحترام ودارای تقدس ازمنزلت خاصی برخورداربودند.باحمله چنگیزبه ایران وسپس برچیده شدن خلافت عباسی، سادات جزءافرادی بودندکه نه تنهادچار ضعف جایگاه نشدندکه بالعکس نفسی تازه کرده‌وحتی‌دوباره منصب نقابت که کارآن‌رسیدگی به امورسادات بود،احیاشد.هدف ازاین پژوهش بررسی جایگاه ومنزلت سادات درساختارحاکمیت ایلخانی است.این مقاله درصدداست باروش توصیفی-تحلیلی به این پرسش پاسخ دهدکه باتوجه به جایگاه سادات‌در دوره ایلخانان وگرایش‌اولجایتو به تشیع وسادات چه جایگاهی درساختارحاکمیت به دست آوردند؟یافته‌های پژوهش نشان می‌دهدکه منزلت این گروه درجامعه‌ی ایرانی وخودآگاهی درونی سادات دربالا بردن جایگاه سادات دردستگاه حکومت ایلخانی نقشی به سزا داشت، ولی باوجودتکریم سادات، این گروه دردوره ایلخانی به‌ندرت توانستندبه پست-های مهم وحساسی مانندوزارت ویاصاحب‌دیوانی دست یابندواین‌امر به نظرمی‌رسد،نتیجه این بود که ساختاردیوانی با غلبه‌ی مذهب سنت اجازه نمی‌دادکه سادات به‌این عرصه واردشوند .

تازه های تحقیق

این نوشتار، سعی داشت که نقش و جایگاه تاریخی سادات را در دوره مغول و ایلخانی با انطباقی نسبی با نظریه منزلت، بررسی کند. سادات از گروه‌هایی بودند که در جامعه ایرانی از همان ابتدای ورود اسلام مورد توجه و محبوبیت قرار گرفتند. جایگاه ویژه‌ای که آیات، روایات و احادیث به آن‌ها داده بود، باعث شد تا کاریزما و جذابیت این گروه در ایران مستدام بماند. سادات در دوره ایلخانی، جزء گروه‌هایی بودند که در امنیت نسبی قرار گرفتند. مغولان با همسان‌انگاری ذریه پیامبر9 با ذریه سادات و با توجه به اوضاع فکری و اجتماعی ایران، از همان ابتدا حسابی جدا برای سادات باز کردند. منزلت سادات، وجود دارالسیاده­ها، اوقاف، احیای نهاد نقابت و احترام ویژه به این گروه، مواردی هستند که ما را به جایگاه سادات در این دوره رهنمون می­سازند. در دوره­ حکومت الجایتو با توجه به گرایش‌های شیعی وی، سادات نیز جایگاه ویژه­ای در برابر حاکمیت به دست آوردند، ولی باز هم  نتوانستند به پست­های مهم و حساسی مانند وزارت و یا صاحب­دیوانی دست یابند. این امر احتمالاً نتیجه این بود که هنوز ساختار دیوانی با غلبه­ مذهب سنت، اجازه نمی­داد تا سادات شیعه در این عرصه پا بگذارند. با وجود این موانع، سادات در این دوره جایگاه والایی داشتند. در دوره فترت یعنی پس از سقوط حکومت ایلخانی، این ممنوعیت تا حدی برداشته شد و حتی سلسله آل‌مظفر و آل‌اینجو چه بسا برای تحبیب و مشروعیت خود در جامعه، با گماردن وزیرانی از سادات، به منزلت این گروه توجه ویژه­ای داشتند. توجه ویژه به خاندان سادات، در نهایت در شامگاه حکومت ایلخانان در ایران، در تشکیل سلسله مرعشیان در طبرستان ثمر داد و سرانجام سادات توانستند به حاکمیت در طبرستان دست یابند.

کلیدواژه‌ها


1.                  آقاجری، سیدهاشم و حسن الله­یاری، «تحول و تنوع مفهوم سیادت در عرصه صفویه»، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال سوم، شماره 9، سال 1390.
2.                  ابن­بطوطه، شمس­الدین، سفرنامه ابن‌بطوطه، تهران: آگه، 1376.
3.       ابن­عنبه، جمال­الدین احمد، عمدة­الطالب فی انساب آل‌ابی­طالب، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم:
مکتبة سماحة آیة­العظمی المرعشی النجفی الکبری، الخزانه العالمیه، لمخطوطات الاسلامیه،
1383.
4.                  ـــــــــــــــــــــــــــ ، الفصول­الفخریه، به اهتمام سیدجلال­الدین محدث ارموی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1363.
5.                  ابن­فوطی، عبدالرزاق، حوادث­الجامعه،  ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1381.
6.                  الهی­زاده، محمدحسن و راضیه سیروسی، «نهاد نقابت در خراسان طی قرون چهارم و پنجم هجری»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی شیعه­شناسی)، سال هشتم، شماره32، سال 1389.
7.                  باسورث، ادموند کلیفورد، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1362.
8.                  بحرانی­پور، علی و سیده‌زهرا زارعی، «خاستگاه­های اقتدار و مقبولیت اجتماعی سلسله آل‌اینجو (725ـ754ق)»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا  ")، سال بیستم، دوره جدید، شماره8، 1389.
9.                  بیانی، شیرین، دین و دولت در ایران عهد مغول، ویراسته­ هادی عالم‌زاده و رضا فرخ فال، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، 1371.
10.             ترکمنی­آذر، پروین، تاریخ سیاسی شیعیان اثنا عشری در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه)، قم: شیعه‌شناسی، 1383. 
11.      جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشا، به اهتمام محمد قزوینی، لیدن هلند: چاپخانه بریل،
1329.
12.      حافظ ابرو، عبدالله، جغرافیای حافظ ابرو، تصحیح صادق سجادی، تهران: میراث مکتوب،
1378.
13.             حسنی، ابن­شهاب‌الدین­حسن، جامع‌التواریخ­ حسنی، نسخه­خطی شماره 11330، (فیلموتیک) کتابخانه ملی ایران.
14.             خواندمیر، غیاث­الدین‌بن‌همام­الدین حسینی، حبیب­السیر فی اخبار افراد البشر، زیرنظر محمد دبیرسیاقی، تهران: کتاب‌فروشی خیام، 1362.
15.             ـــــــــــــــــــــــــــ ، دستورالوزراء، تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال، 1317.
16.             شوشتری، نورالله، مجالس­المؤمنین، تصحیح ابراهیم عرب‌پور و دیگران، مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی، 1392.
17.             زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران: سمت، 1390.
18.             عالمی، سیدمحمدرضا، «درآمدی بر نسب­نگاری طالبیان»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال سیزدهم، شماره اول، شماره مسلسل49، سال 1391.
19.             عباسی، جواد، «سادات در دوره مغول»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال سوم، شماره مسلسل 12، سال 1381.
20.             عتبی، محمد‌بن‌عبدالجبار، ترجمه تاریخ یمینی، ترجمه ابوالشرف ناصح‌بن‌ظفر جرفاذقانی، تصحیح جعفر شعار، تهران: علمی و فرهنگی، 1382.
21.             فخرایی، سیده‌سوسن و علی‌محمد ولوی و فاطمه جمیلی کهنه‌شهری، «منزلت اجتماعی و جایگاه سیاسی نخبگان شیعه امامیه در قرون چهارم تا ششم قمری براساس گزارش کتاب النقض»، شیعه­شناسی، شماره32، سال 1389. 
22.             فصیحی خوافی، فصیح احمد، مجمل فصیحی، تصحیح محمود فرخ، مشهد: کتاب‌فروشی باستان، 1339.
23.      کاشانی، ابوالقاسم، تاریخ الجایتو، به اهتمام مهین مهبلی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب،
1348.
24.             کتبی، محمود، تاریخ آل‌مظفر، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، 1364.
25.             کریمی، علیرضا، «نقابت و نقیبان در ایران عصر ایلخانی»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌نامه­ تاریخ اسلام، سال اول، ش 1، سال 1390.
26.             کلبرگ، إتان، کتابخانه ابن‌طاووس و احوال و آثار او، مترجمان سیدعلی قرائی و رسول جعفریان، قم: کتابخانه عمومی آیت­الله­العظمی مرعشی نجفی، 1371.
27.             نخجوانی، محمد‌بن‌هندوشاه، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، تصحیح عبدالکریم علی اوغلی‌زاده، مسکو: دانش، 1964، 1971،  1976.
28.      ماوردی، ابوالحسن، آیین حکمرانی، ترجمه حسین صابری، تهران: علمی و فرهنگی،
1383.
29.             مرعشی، میرسیدظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق، 1345.
30.             معلقات سبع، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ویراسته موسی اسوار، تهران: سروش، 1371.
31.             منتظرالقائم، اصغر و رقیه عرب‌جعفری، «سیدبن­طاووس و مسأله سقوط بغداد»، مشکوه، شماره 99، سال 1387.
32.             منز، بئاتریس، قدرت و سیاست و مذهب در ایران عهد تیموری، ترجمه جواد عباسی، مشهد: دانشگاه فردوسی، 1390.
33.      نیکلسون، رینولد، تاریخ ادبیات عرب، ترجمه کیواندخت کیانی، تهران: رایزن،
1369.
34.             وبر، ماکس، اقتصاد و جامعه، ترجمه­ عباس منوچهری و مهرداد ترابی­نژاد و مصطفی عمادزاده، تهران: سمت، 1384.
35.             وصاف شیرازی، عبدالله‌بن‌فضل­الله، تجزیة الامصار و تزجیة الاعصار، نسخه خطی با شماره ثبت8267، (فیلموتیک) کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
36.             همدانی، رشیدالدین، جامع­التواریخ، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: نشر البرز، 1373.
37.             ـــــــــــــــــــــــــــ ، تاریخ مبارک غازانی، تصحیح کارل یان، هرتفرد: استفن اوستین، 1940.