نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیأت علمی دانشگاه مفید
چکیده
تازه های تحقیق
روند رو به رشد جهانمیهنگرایی و اقتضاهای جهانمیهنانه، نسبت آن با سنت و فرهنگ شیعه را به مسئلهای قابل تأمل تبدیل کرده است. این مسئله با تقویت عنصر چندفرهنگی در جوامع که در پرتو مهاجرت رخ داده، اهمیت بیشتری یافته است. ایده جهانمیهنی از پیشینه و پشتوانهای طولانی و استوار در سنت و فرهنگ اندیشه غربی برخوردار است، اما به آن اختصاص ندارد و در دیگر سنتها و فرهنگها نیز میتوان زمینههایی برای آن یافت. برای مثال، در اندیشه ایرانشهری، برپایه برخی از آثار همانند منشور کورش، یا سخن سعدی در این باره را که «بنی آدم اعضای یکدیگرند»، میتوان نشاندهنده چنین نگرشی دانست.
با توجه به گونههای متفاوت جهانمیهنگرایی از یک سو و چگونگی طرح آن از دیدگاه شیعه ابعادی گوناگون مییابد. شیعیان در پرتو زیستن در جوامع فرهنگی و تجربه نوعی جهانمیهنی به آن گرایش یافتهاند؛ زیرا با این نگرش میتوانند با هویت شیعی و فرهنگی خود راحت باشند و آن را به مثابه ابزاری برای غنیسازی درک عمومی درباره تشیع و شیعیان و در عین حال حفظ و پذیرش رواداری نسبت به افرادی با عناصر هویتی متفاوت، ترویج دهند. بر پایه این تجربه میتوان در عمل از نوعی «جهانمیهنگرایی شیعی» نیز سخن گفت. با وجود این، به لحاظ نظری نسبت این نگرش با تعالیم و آموزههای شیعی تا کنون چندان موضوع بحث قرار نگرفته است.
در مقاله حاضر کوشش شد تا از زاویهای محدود تنها از جهانمیهنگرایی اخلاقی و امکانِ طرح، پذیرش و تقویتِ آن در چارچوب سنت و تعالیم شیعی بحث شود. اما با توجه به جایگاه و اهمیت آموزه «مهدویت» در اندیشه شیعی و امکان نوعی جهانمیهنی موعودگرایانه، از آن نیز بحث شد. در جهت پاسخ به پرسش اصلی مقاله، نخست گزارشی از پیشینه جهانمیهنگرایی در تاریخ اندیشه سیاسی غرب ارائه و سپس انواع گوناگون آن در جهان معاصر بررسی شد. پس از آن با شمارش شش اصل بنیادینی که جهانمیهنگرایی اخلاقی بر آن استوار است و نسبت آنها با تعالیم شیعی سنجش و ارزیابی شد. به طور خلاصه از دیدگاه مقاله حاضر شناسایی و پذیرش این اصول در چارچوب فقه و اجتهاد مصطلح چندان آسان نیست و با مانع روبهروست. اما در چارچوب دیدگاهی عدالتبنیاد و با پذیرش جایگاه پیشینی عدالت در فهم و استنباط احکام دینی، میتوان از این اصول پشتیبانی کرد و در راه طرح و تقویت نوعی جهانمیهنگرایی اخلاقی گام برداشت.
کلیدواژهها