آینده‌پژوهی مسائل اولویت‌دار اربعین حسینی و تحلیل تأثیر متقابل مسائل بر یکدیگر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای آینده پژوهی / سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی

2 عضو هیئت علمی دانشگاه بین المللی المصطفی و رنیس گروه آینده پژوهی دانشگاه طلوع مهر

3 کارشناس ارشد مهندسی آینده پژوهی

چکیده

واقعه عاشورا یکی از عظیم‌ترین و کم‌نظیرترین حوادث عالم در تاریخ بشریت و اربعین جلوه خاص این حادثه بزرگ است. اربعین شاید از یک نگاه جزو ﻣﻨﺎﺳﮏ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و اﺳﻼﻣﯽ شیعیان باشد، اما پیش از آنکه ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻨﺎﺳﮏ ﻗﻮﻣﯽ، ملی یا زﺑﺎﻧﯽ خاص باشد، یک هویت متعالی است که ابعاد و ظرفیت‌های آن، ﺣﺘﯽ از ﻣﺮزﻫﺎی آیینی و دینی ﻫﻢ ﻓﺮاﺗﺮ رفته ‌است. از این‌رو وسعت موضوع اربعین و مسائلی که با آن در ارتباط است بسیار  بوده و همین موجب گردیده هدف از این پژوهش، «آینده‌پژوهی مسائل مرتبط با پدیده اربعین و بررسی تأثیر متقابل مسائل شناسایی‌شده بر یکدیگر» باشد. این تحقیق بعد از شناسایی 150 عنوان مسئله اولیه مرتبط با اربعین، با بهره‌گیری از روش «تحلیل تأثیر متقابل» و نرم‌افزار «MicMac»، روابط بین مسائل به همراه تأثیر متقابل مستقیم و غیرمستقیم آنها را بر یکدیگر گزارش‌ کرده است. با توجه به یافته‌ها، مهم‌ترین مسائل مرتبط با واقعه «اربعین» که دارای بیشترین میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بوده عبارتند از: «ارتباط مفهوم زیارت با واقعه اربعین»، «تداعی مفهوم عصر ظهور برای زائر»، و «ضرورت توجه به امام حسین7 و ماهیت قیام ایشان». مسائل یادشده ظرفیت تبدیل‌شدن به بازیگران کلیدی در آینده واقعه اربعین را دارند و می‌توان از آنها به‌ مثابه فرصتی مناسب برای توسعه و ترویج بیشتر اربعین بهره برد.

تازه های تحقیق

در فرایند آینده‌پژوهی، مهم‌تر از شناسایی مسائل اصلی آینده، شناسایی روابط بین آنهاست؛ زیرا این متغیرها بر یکدیگر اثرگذار بوده و هیچ‌کدام در فضای واقعی و بیرونی مستقل و جدای از هم نیستند. این نوع نگاه به مسائل مرتبط با هر موضوع، مانند موضوع این پژوهش موجب می‌شود تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران در بخش‌ها و حوزه‌های گوناگون کل‌نگرتر و با دید جامع‌تری به موضوع توجه کنند. در این پژوهش با شناسایی 150 مسئله مرتبط با اربعین و بهره‌مندی از خبرگانی در حوزه‌های علمی و پژوهشی و اجرایی و از کشورهای گوناگون، اولویت‌های این مسائل مشخص و برای 15 نمونه از بااهمیت‌ترین مسئله‌ها، از روش «تحلیل ساختاری» به‌منظور شناسایی روابط بین این مسائل بهره گرفته شد. همچنین با استفاده از نمودارها و جداول به دست آمده از نرم‌افزار «میک‌مک» و استخراج عوامل اصلی، روابط بین متغیرها بررسی و در نهایت تحلیل‌های گوناگونی از نوع این روابط و اثرگذاری یا اثرپذیری آن‌ها ارائه گردید.

با استفاده از تحلیل ساختاری می‌توان دریافت با تغییر اندکی در کدام متغیرها سیستم به سمت‌وسوی مد نظر سوق داده می‌شود و از این طریق امکان شناسایی عوامل کلیدی تقویت‌کننده یا تضعیف‌کننده فراهم می‌گردد. حتی فراتر از این مرحله، می‌توان از نتایج حاصل‌ شده به تهیه طرح‌های آینده پرداخت و نیز می‌توان دریافت چطور عوامل کلیدی در ارتباط با همدیگر به طرح‌های ممکن و محتمل منجر می‌شوند یا چگونه می‌توان با تغییرات اندک در سایر ویژگی‌های هریک از عوامل کلیدی به شکل‌گیری طرح‌های جدید اقدام کرد. در این پژوهش بعد از شناسایی مسائل مهم مرتبط با پدیده اربعین، اثرات متقابل این مسائل و در نهایت تأثیر متقابل مستقیم و غیرمستقیم مسائل یادشده بر روی همدیگر با استفاده از روش «تحلیل ساختاری» با نرم‌افزار «میک‌مک» به ‌دست‌ آمد.

با توجه به یافته‌های تحقیق، مهم‌ترین مسائل مرتبط با پدیده اربعین که دارای بیشترین میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری بر سایر مسائل هستند عبارتند از «ارتباط مفهوم زیارت با پدیده اربعین»، «تداعی مفهوم عصر ظهور برای زائر» و همچنین «ضرورت توجه به امام حسین7 و ماهیت قیام ایشان». مسائل یادشده ظرفیت تبدیل‌شدن به بازیگران کلیدی در پدیده اربعین را دارند و می‌توان از آنها به‌منزله فرصتی مناسب برای توسعه و ترویج بیشتر اربعین بهره برد بدین‌روی می‌توان گفت: این پژوهش مسیر علاقه‌مندان به موضوع اربعین و اربعین‌پژوهی را روشن‌تر کرده است و به کسانی که به هر نوعی در موضوع اربعین‌شناسی و مباحث مرتبط با آن در آینده در قالب پژوهش، مقاله، پایان‌نامه و مانند آن وارد خواهند شد کمک می‌کند تا مسائل اولویت‌دار اربعین را بهتر درک کنند و با استفاده از روابط بین این مسائل و میزان اثرگذاری یا اثرپذیری هر یک از این مسائل بر یکدیگر، زوایای بیشتری از این پدیده را در اختیار داشته و دید جامع‌تری نسبت به موضوع اربعین پیش روی خود داشته باشند.

کلیدواژه‌ها


1.                  بد، مهدیه (1397)، «فهم تجربة زیستة زائران در پیاده‌روی اربعین سال ۱۳۹۵ (بسترها و زمینه‌های شکل‌گیری اَبَر رویداد اربعین)»، باغ نظر، سال 15، ش 68، ص39-48.
2.                  حبیبی، یدالله و عیوضی، یاور و معظمی گودرزی، ابراهیم (1396)، «مسئله فرهنگی و مسئله‌شناسی فرهنگی ایران (در دیدگاه نخبگان دانشگاهی و حوزوی داخلی)»، فرهنگ و اندیشه اسلامی، زمستان 1396، دوره 7، ش4، ص525-550.
3.                  خلیلی شورینی، سهراب (1389)، روش‌های پژوهش آمیخته، تهران، دانش‌پژوه.
4.                  رنجبر، هادی (۱۳۹۱)، «نمونه‌گیری در پژوهش‌های کیفی راهنمایی برای شروع»، دانشگاه علوم پزشکی ارتش جمهوری اسلامی ایران، دوره 10، ش3، ص238-250.
5.                  زالی، نادر (1392)، آینده‌نگاری راهبردی در برنامه‌ریزی و توسعه منطقه‌ای، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
6.                  شراهی، اسماعیل و ذوالفقار زاده کرمانی، محمدمهدی (1398)، «واﮐﺎوی ادراک زاﺋﺮان از رﻓﺘﺎر ﺧﺎدﻣﺎن در اربعین (روایتی ﻣﺮدم ﺷﻨﺎﺧﺘﯽ از پدیده عظیم پیاده‌روی اربعین)»، دین و ارتباطات، سال 26، ش55، ص115-148.
7.                  طاهری دمنه، محسن و نادری خورشیدی، علیرضا (1393)، «آینده‌نگاری منابع انسانی در نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران با استفاده از روش تلفیقی سناریوپردازی و تحلیل اثرات متقاطع»، منابع انسانی ناجا، دوره 9، ش36، ص29-50.
8.                  عاملی، سعیدرضا (1396)، تحلیل پیمایش راهپیمایی اربعین حسینی: ظرفیت‌ها، چالش‌ها، نمادها و معانی، تهران، مرکز پژوهشی سیاست‌های فضای مجازی دانشگاه تهران.
9.                  قاسمی، محمدهادی و مولایی، محمدمهدی و شراهی، اسماعیل (1399)، سناریوهای آینده سرمایه اجتماعی ایرانیان در فضای مجازی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، قم، مؤسسه آموزش عالی طلوع مهر.
10.             محمدی سیرت، حسین (1395)، «اربعین منسک اجتماعی در قواره‌ای تمدنی: ظرفیت‌ها و زیرسیستم‌های تمدنی»، مسجد و مهدویت، ش2، ص5-26.
11.             مرادیان، محسن (1388)، روش تحقیق، تهران، مرکز پژوهشی شهید صیاد شیرازی.
12.             مولایی، محمدمهدی و طالبیان، حامد و قراری، فریما (1396)، «تحلیل ساختاری به روش میک مک در آینده‌نگاری راهبردی»، آینده‌پژوهی ایران، سال دوم، ش1، ص75-104.
13.             مولایی، محمدمهدی و طالبیان، حامد (1395)، «آینده‌پژوهی مسائل ایران با روش تحلیل ساختاری»، مجلس و راهبرد، دوره 23، ش86، ص5-32.
14.             نمازی، محمد (1382)، «نقش پژوهش‌های کیفی در علوم انسانی»، جغرافیا و توسعه، دوره 1، ش1، ص63-78.
15.             همایون، محمدهادی (1396)، «نقش تمدن‌ساز عاشورا و اربعین، از بعثت و غدیر تا ظهور»، در: مجموعه مقالات دومین همایش بین‌المللی لقاءالحسین، ج4، ص127-148.
16.            Godet, A. J. & Meunier, M. F. & Roubelat, F (2003), Structural analysis with the MICMAC method & actors’ strategy with MACTOR method, Futures Research Methodology, No. 2.
17.            Godet, M. (1994), from anticipation to action: a handbook of strategic prospective, UNESCO Publishing.
18.            Godet. M, (2008), Strategic Foresight, Lipsor Working Paper, France, Paris.
19.            Gordon, T. (1994), Trend Impact Analysis, AC/UNU Millennium project.