بررسی نقش و جایگاه شیخ در طریقت کبرویه و مقایسه آن با دیدگاه شیعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری ادبیات عرفانی دانشگاه قم

2 استاد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه قم

چکیده

جایگاه و نقش شیخ و راهنما در هر طریقت عرفانی اهمیت ویژه‌ای دارد؛ زیرا سالک در طی طریقت خویش، دائم به راهنمایی‌ها و دسـتورهای شیخ نیـاز دارد تا بتـواند هر مقـام و منـزلی را به سلامت سپری کند. این نقش در طریقت کبرویه نیز بسیار بارز است و عارفان این طریقت، اهمیت ویژه‌ای برای آن قائل شده‌اند. گفتنی است که در بین عرفا، این سلسله به داشتن گرایش‌های شیعی شهرت دارد. نجم‌الدین کبری سرسلسله این طریقت و شاگردان وی به ویژه مجدالدین بغدادی و نجم‌الدین رازی، مقامی بس بلند برای شیخ در ولایت باطنی قائلند. مقاله حاضر از نوع توصیفی ـ تحلیلی با روش مطالعه کتابخانه‌ای، به بررسی ویژگی‌ها و صفات شیخ در اثر معروف این سه عارف یعنی فوایح‌الجمال، تحفة البرره و مرصادالعباد پرداخته و آن را با نگاه شیعی مقایسه کرده است. برای این منظور، جایگاه شیخ از سه جنبه شیخ و حق، شیخ و خویش و شیخ و سالک، تجزیه و تحلیل شده است. این بررسی نشان می‌دهد هر سه عارف، وجود شیخ کامل را در دستگیری سالک و مرید در سلوک الی الله ضروری می‌دانند؛ زیرا فقدان او در هر مقامی، باعث گمراهی سالک می‌گردد؛ از دیدگاه، ائمه و عارفان شیعه نیز این امر در هدایت امت و رهروان طریق، اهمیت ویژه‌ای دارد.

تازه های تحقیق

نتیجه

وجود شیخ و مقام و جایگاه او، یکی از ارکان اساسی عرفان اسلامی در رسیدن سالک به مراحل کمال و طی کردن منازل و مقامات عرفانی است. کلمه شیخ که با واژگانی چون: استاد، انسان کامل، باب، پیر، غوث، قلب، مراد و .... مترادف است، از آن‌جایی اهمیت می‌یابد که بسیاری از عرفا، وجود شیخ را در هدایت قوم مانند وجود پیامبر در هدایت امت می‌دانند؛ یعنی همـان‌طور که پیامبـر با ظاهر سـاختن معجـزات، مأمـور به هـدایت مـردم است و آنان را برای رساندن به سعادت حقیقی یاری می‌دهد، شـیخ نیز که ولی حقیقی به شمار می‌آید، با مخفی کردن کرامات خویش و دسـتـگیـری از رهـروان و طالبان رسـیدن به حضرت حق، آنان را در این راه راهنمایی می‌کند؛ لذا سالک مرید مانند طفلی در برابر پدر و مادر، تحت ولایت شیخ قرار می‌گیرد تا با اجرای اوامر ونواهی او، به مراتب کمال حقیقی واصل گردد.

ضرورت وجود شیخ و اهمیت جایگاه او در طریقت کبرویه نیز بسیار بارز است. مشایخ بزرگ کبرویه مانند نجم‌الدین کبری، مجدالدین بغدادی و نجم‌الدین رازی نیز در آثار عرفانی خویش به این مهم پرداخته‌اند. بررسی اثر اصلی هر یک از این سه عارف و تطبیق آن با منابع شیعی، نشان داد که وجود شیخ برای هدایت سالک و ولایت باطنی شیخ بر او، از اهم شرایط برای رسیدن به کمال حقیقی است. شیخ در آثار هر سه عارف، با ویژگی‌هایی چون: داشتن نیروی باطنی خارق‌العاده، هادی و مراد مطلق در هدایت مرید، سخاوت، زهد، واعظ، معتقد به اهل سنت و جماعت، دارای عقل دینی، شجاعت، پاک‌دامنی، علو همت، بردباری، گذشت، حسن خلق، کرم، توکل، تسلیم محض در برابر خواسته‌های حق، رضا به قضا و قدر الهی، وقار، سکینه، ثبات و هیبت همراه است که در روایات شیعه و عارفان این مذهب نیز برخی از این ویژگی‌ها دیده می‌شود. هم‌چنیـن هر سـه عارف، به احتیاج سـالک به شیـخ در همـه مراحل سلوک اشاره کرده‌اند؛ زیرا سالک فاقد اخـتـیـار اسـت و کاملاً تـحـت ولایت شـیـخ قرار دارد، حتـی اگر به درجـات والا برسـد. شیـخ چون به اصـل حقیقت رسیده، از مجتهد دینی بالاتر است و تمام احکام وی مطاع است. شیخ در طریقت کبرویه، راه کعبه حقیقت را نشان می‌دهد و سالک را در هنگام پدید آمدن شبهات و زلّات، از مهالک نجات می‌دهد و هم‌چون طبیبی حاذق، امراض قلبی او را معالجه می‌کند و او را از افتادن در مهلکه حلول و اتحاد و الحاد رهایی می‌بخشد. هم‌چنین شیخ ترجمان زبان غیب الهی برای سالک است و قلبش مانند آیینه، انوار عوالم غیب را در دل سالک منعکس می‌سازد و او را از حقایق آگاه می‌کند.

موضوع دیگر ذکر است که در طریقت کبرویه اهمیت فراوان دارد و هر یک از سه عارف یادشـده، در هـر مرحله و مقـام عرفانی، سـالک را ذکـری تلقین می‌کنند تا او را از آن مرتبه به سلامت عبور دهند. همان کـه در منـابع شیعی نیز دقیقاً به اهمیت آن در رسیدن بنده به سعادت حقیقی اشاره شده و امامان و به پیروی از آنان عارفان شیعی اهمیت بسیاری برای ذکر و چگونگی به جا آوردن آن قائل شده‌اند. گفتنی است ذکـر به دو صـورت زبانی و قلبـی مطرح شـده و ذکـر شریف لا اله الا الله در طریقت کبرویه، از اذکار دیگر اهمیت بیش‌تری دارد و مشایخ آن در همه مراحل بدان تمسک جسته‌اند؛ در نتیجه، شاخص‌هایی مشخص برای پیروان این طریقت برای یافتن شیخی کامل در مراحل سیر و سلوک وجود دارد. در مجموع، در بررسی آثار سه عارف یاد شده و تطبیق آن با منابع شیعی، مشخص گردید که ویژگی‌های مشترکی در طریقت کبرویه با روایات شیعی و سخنان امامان و عارفان این مذهب درباره صفات شیخ و رهبر وجود دارد که نشان­دهنده نقش و جایگاه ویژه مرشد کامل در دستگیری و راهنمایی افراد دیگر است. از سه موضوع یادشده (شیخ و حق، شیخ و خویش و شیخ و سالک) که در این پژوهش بررسی گردید، سهم نجم‌الدین رازی در مرصادالعباد در تکامل موضوعات یادشده بسیار بیش‌تر و بارزتر است.

کلیدواژه‌ها


 
قرآن کریم.
1. ابن شهر آشوب‌، محمد بن علی‌، مناقب‌، چاپ اول‌، قم‌: انتشارات علامه‌، 1379 ق.
2. آشتیانی‌، جلال‌الدین‌، شرح مقدمه قیصری بر فصوص‌الحکم‌، مشهد‌: انتشارات باستان‌، 1385.
3. بخارایی‌، محمدعلی‌، فرهنگ اشعار حافظ‌، چاپ نهم‌، تهران‌: انتشارات علمی‌، 1390.
4. تمیمی آمدی‌، عبدالواحد‌، غررالحکم‌، چاپ دوم‌، قم‌: دارالکتاب الاسلامی‌، 1410 ق.
5. توئیچل‌، پال‌، کلید جهان‌های اسرار‌، ترجمه هوشنگ اهرپور‌، چاپ اول‌، تهران‌: دنیای کتاب‌، 1372.
6. ــــــــــــــــــــ ، ندای الهی‌، ترجمه رضا جعفری‌، چاپ اول‌، تهران‌: دنیای کتاب‌، 1373.
7. جامی‌، عبدالرحمان‌، نفحات‌الانس‌، تصحیح محمود عابدی‌، چاپ چهارم‌، تهران‌: اطلاعات‌، 1382.
8. حر عاملی‌، محمد­بن­حسن‌، وسائل الشیعه‌، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی‌، ج‌27‌، قم‌: مؤسسه آل البیت‌، 1409 ق.
9. خاوری‌، اسدالله‌، ذهبیه‌، چاپ دوم‌، تهران‌: انتشارات دانشگاه تهران‌، 1383.
10. خرمشاهی‌، بهاءالدین‌، حافظ­­‌نامه(شرح دیوان)‌، چاپ هشتم‌، تهران‌: انتشارات علمی ـ فرهنگی‌، 1376.
11. خمینی‌، روح الله.‌، تهذیب نفس و سیر وسلوک‌، چاپ اول‌، تهران‌: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌، 1378.
12. ــــــــــــــــــــ ‌، مصباح الهدایه‌، چاپ دوم‌، تهران‌: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌، 1373.
13. شایگان‌، داریوش‌، ادیان و مکتب‌های فلسفی هند‌، تهران‌: نشر فرزان روز‌، 1393.
14. شوشتری‌، نور الله‌، مجالس المؤمنین‌، ج‌2‌، چاپ چهارم‌، تهران‌: انتشارات اسلامیه‌، 1377.
15. صائب تبریزی‌، غزلیات‌، سایت گنجور .
16. صدرالدین شیرازی‌، محمدبن­ابراهیم‌، اسفار اربعه‌، شرح عبدالله جوادی آملی‌، ج‌1‌، تهران‌: بی‌نا‌، 1368.
17. صفا‌، ذبیح الله‌، مقدمه بر تصوف تا قرن هفتم هجری‌، بی‌نا‌، بی‌تا.
18. عطار نیشابوری‌، فریدالدین، الهی‌نامه‌، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی‌، چاپ هفتم‌، تهران‌: نشر سخن‌، 1392.
19. ــــــــــــــــــــ ، مصیبت‌نامه‌، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی‌، چاپ هفتم‌، تهران‌: نشر سخن‌، 1397.
20. قمی‌، شیخ عباس‌، سفینةالبحار‌، ترجمه هادی صلواتی‌، چاپ دوم‌، قم‌: نوید اسلام‌، 1393.
21. کلینی‌، محمد بن یعقوب‌، اصول کافی‌، ترجمه سیدجواد مصطفوی‌، ج‌1‌، بی‌جا‌، کتاب­فروشی علمیه اسلامیه‌، بی‌تا .
22. مجدالدین بغدادی‌، تحفةالبرره(الف)، ترجمه محمدباقر ساعدی‌، چاپ اول‌، تهران‌: نشر مروی‌، 1368.
23. مجلسی‌، محمدباقر‌، بحارالانوار‌، چاپ دوم‌، بیروت‌: داراحیاء التراث العربی‌، 1403.
24. محمدی ری شهری‌، محمد‌، میزان الحکمه، ترجمه حمیدرضا شیخی‌، قم‌: مؤسسه دارالحدیث‌، 1389.
25. مطهری‌، مرتضی‌، حماسه حسینی‌، قم‌: انتشارات صدرا‌، 1379.
26. معین‌الدینی‌، فاطمه‌، «ولی و ولایت در عرفان»‌، نثرپژوهی ادب فارسی‌، بهار 85‌، شماره 24، ص‌211-234.
27. مولوی‌، جلال‌الدین محمد‌، کلیات شمس تبریزی‌، تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر‌، تهران‌: امیرکبیر‌، 1373.
28. ــــــــــــــــــــ ، مثنوی معنوی‌، تصحیح نیکلسون‌، تهران‌: امیرکبیر‌، 1376.
29. میهنی‌، محمد بن منور‌، اسرار التوحید‌، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی‌، تهران‌: دنیای کتاب‌، 1372.
30. نجم‌الدین رازی‌، ابوبکر عبدالله­بن­محمد، مرصادالعباد‌، به اهتمام محمدامین ریاحی‌، تهران‌: انتشارات علمی ـ فرهنگی‌، 1376.
31. نجم‌الدین کبری‌، ابوعبدالله احمدبن­عمربن­محمد، فوایح‌الجمال (ب)‌، ترجمه محمدباقر ساعدی‌، تهران‌: نشر مروی‌، 1368.