بررسی تطبیقی واکنش علما و روحانیان ایران به اشغال کشور در جنگ جهانی اول و دوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه بین‌المللی امام خمینی

2 استادیار مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران و دانشگاه تبریز

چکیده

در جنگ جهانی اول و دوم، نیروهای بیگانه به اعلام بی­طرفی ایران توجه نکردند و کشور را به اشغال خود درآوردند. در این میان، واکنش علما و روحانیان، به عنوان رهبران مذهبی جامعه، بسیار مهم و تأثیرگذار بود. آن­ها در جنگ جهانی اول، با اعلام جهاد، نیروهای فراوانی را برای مقابله با اشغال­گران فراخواندند و حتی خودشان نیز در برخی نبردها شرکت کردند. اما در جنگ جهانی دوم، واکنشی در قبال اشغال کشور نشان ندادند. پژوهش حاضر، در صدد است دلایل واکنش متفاوت علما و روحانیان را به اشغال ایران در جنگ جهانی اول و دوم بررسی کند. برای بررسی این موضوع از روش تطبیقی استفاده می­شود. یافته­های پژوهش نشان می­دهد عواملی هم­چون: تضعیف موقعیت علما در اثر سیاست­های ضددینی رضاشاه، اعلام ترک مقاومت حکومت مرکزی در جنگ جهانی دوم، بی­نتیجه بودن هر نوع مقاومتی در برابر قدرت­های اشغال­گر با توجه به تجربه جنگ جهانی اول، پایین بودن میزان خسارات در جنگ جهانی دوم و تلاش علما برای احیای موقعیت اسلام و روحانیت بعد از استعفای رضاشاه، نقش مؤثری در واکنش متفاوت علما داشته­ است.

تازه های تحقیق

نتیجه­

علما و روحانیان در مواجهه با یک موضوع واحد، یعنی اشغال کشور در جنگ­های جهانی اول و دوم، واکنش متفاوتی از خود نشان دادند. آنان در جنگ جهانی اول، با صدور فرمان جهاد، مسلمانان را به مقابله با دشمن اشغالگر فراخواندند و حتی خودشان در موارد متعددی در میدان نبرد حضور یافتند، اما در جنگ جهانی دوم، واکنشی به اشغال کشور توسط متفقین و حضور چندین ساله آن­ها در ایران نشان ندادند. این­که چرا علما در این دو جنگ واکنش متفاوتی به اشغال کشور توسط بیگانگان نشان دادند، در پژوهش حاضر بررسی گردید و مشخص شد که وضعیت سیاسی، اجتماعی و نظامی داخلی و منطقه­ای در این دو جنگ با هم متفاوت بود و همین امر بر نحوه واکنش علما تأثیر گذاشت. در واقع علما در دو موقعیت متفاوت با موضوع واحد اشغال مواجه شدند و تحت تأثیر همان وضعیت متفاوت، واکنش متفاوتی را نشان دادند. آنان در زمان جنگ جهانی اول، قدرت و نفوذ سیاسی - اجتماعی زیادی داشتند؛ عشایر به عنوان نیروهای اصلی نظامی به شدت زیر نفوذ علما بودند و دولت عثمانی به عنوان کشوری مسلمان در جنگ حضور داشت و علمای سنی و شیعه آن کشور در عراق که از مراجع تقلید، اساتید و رهبران مذهبی علما و مردم ایران بودند، فتوای جهاد صادر کرده بودند؛ در چنین اوضاعی، علمای ایرانی در مقابل تجاوز بیگانگان به کشور، فتوای جهاد صادر کردند و نیروی عظیمی را به جبهه­های نبرد فراخواندند. اما اوضاع در جنگ جهانی دوم کاملاً تغییر کرده بود. در این زمان، علما تحت تأثیر سیاست­های ضددینی رضاشاه تضعیف شده بودند و قدرت و نفوذ سیاسی - اجتماعی سابق خود را از دست داده بودند؛ ارتش مدرن با کنترل رضاشاه شکل گرفته و عشایر تخته‌قاپو و ضعیف شده بودند؛ دولت با آگاهی از قدرت فوق­العاده کشورهای اشغال­گر و ناتوانی برای مقابله با آن­ها، از همان ابتدا، فرمان ترک مقاومت صادر کرده بود؛ قیام ضداستعماری رشید عالی و علمای عراق به شدت سرکوب شده و این کشور تحت کنترل انگلیس درآمده بود؛ احزاب و گروه­های مختلف ایرانی بعد از استعفای رضاشاه و به وجود آمدن فضای باز، به فکر افزایش نفوذ و قدرت خود افتاده بودند و منافع شخصی و گروهی را بر منافع و مصالح کشور ترجیح می­دادند، حتی عده­ای از آن­ها هم­چون مارکسیست­ها، بهاییان و برخی روزنامه­ها، به فعالیت­ها و تبلیغات ضددینی می­پرداختند. در این اوضاع و احوال، علما که نفوذ سابق خود را از دست داده بودند و نیرویی برای اجرای فتوای جهادی خود نداشتند، سعی کردند به جای توجه به اشغال­گران خارجی، به مقابله با فعالیت­ها و تبلیغات ضددینی گروه­های داخلی بپردازند و از فرصت به­دست­آمده بعد از رضاشاه، برای احیا و تقویت اسلام و روحانیان استفاده کنند. اتفاقاً آنان در انجام دادن چنین سیاستی هم موفق شدند و توانستند بسیاری از سیاست­های رضاشاه را در مورد کشف حجاب، لباس متحدالشکل، ممنوعیت مراسم عزاداری، اوقاف، امور قضایی و آموزشی تغییر دهند و حوزه علمیه را تقویت کنند، در حالی که اگر به جای این قبیل کارها، فتوای جهاد صادر می­کردند، چه بسا متفقین فجایع جنگ جهانی اول را تکرار می­کردند و تلفات و خسارات بسیاری را به ایران وارد می­کردند.

کلیدواژه‌ها


  1. آبراهامیان، یرواند،  ایران بین دو انقلاب: از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس­آوری و مدیر شانه­چی، تهران: نشر مرکز، 1384.

    1. آقا نجفی قوچانی، محمدحسن، سیاحت شرق، تصحیح ر. ع، شاکری، تهران: امیرکبیر، 1362.
    2. آیت­اللهی، محمدتقی، سیری در افکار و مبارزات سید عبدالحسین لاری، تهران: امیر کبیر، 1363.
    3. اراکی، محسن، «نظری کوتاه بر جنبش نواندیشی در حوزه­های علمی ایران در نیمه دوم قرن بیستم»، رواق اندیشه، شماره 44، ص 7‌-‌20، 1384.
    4. اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم، به کوشش علیرضا روحانی و ابوالفضل ایزدی­زاده، تهران: خانه کتاب، 1389.
    5. الگار، حامد، دین و دولت در ایران: نقش علما در دوره قاجار، تهران: انتشارات توس، 1359.
    6. ایران در اشغال متفقین: مجموعه اسناد و مدارک 1321‌-‌1318، به کوشش صفاء­الدین تبراوئیان، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1321.
    7. بخشی، ذبیح­الله، حاجی­بخشی: خاطرات شفاهی ذبیح­الله بخشی، محاسبه و تدوین محسن مطلق، تهران: عماد فردا، 1391.
    8. بلادی، سید ابوالمکارم، مجتهد مبارز، شیراز: چاپخانه موسوی، 1340.
    9.  بلادی بوشهری، آیت­الله سیدعبدالله، لوایح و سوانح: اسنادی درباره جنبش روحانیت جنوب ایران در جنگ جهانی اول، بوشهر: انتشارات بزرگداشت هشتادمین سال شهادت رئیس­علی دلواری، 1373.
    10.  بولارد، سر ریدر و اسکراین، سر کلارمونت، شترها باید بروند!، ترجمه حسین ابوترابیان، چاپ دوم، تهران: نشر نو، 1363.
    11.  تخشید، محمدرضا، «اصلاحات و سیاست­های نوگرایانه رضاشاه و تأثیر آن بر قدرت و نفوذ روحانیت»، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، تهران، شماره 40، ص 93‌-‌117، 1378.
    12.  ترکمان، محمد، اسنادی درباره هجوم انگلیس و روس به ایران، تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی، 1370.
    13.  تغییر لباس و کشف حجاب به روایت اسناد، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387.
    14.  تیمورزاده، مصطفی، وحشت در سقز: نگاهی به تحولات کردستان در فاصله جنگ جهانی اول تا اقتدار دولت مرکزی، به کوشش شهباز محسنی، تهران: پژوهش شیرازه، 1380.
    15.  جعفریان، رسول، جریان­ها و سازمان­های مذهبی ‌ـ ‌سیاسی ایران (سالهای1350‌-‌1320)، چاپ چهارم، تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1382.
    16.  جهادیه: فتاوای جهادیه علما و مراجع عظام در جنگ جهانی اول، به کوشش محمدحسن کاووسی و نصرالله صالحی، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1375.
    17.  حائری، عبدالهادی، آن­چه گذشت... نقشی از نیم قرن تکاپو، تهران: انتشارات معین، 1372.
    18.  حائری یزدی، مهدی، خاطرات دکتر مهدی حائری یزدی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران: کتاب نادر، 1381.
    19.  حسینی نقشبندی، عبدالرحمان، سادات نقشبندی و جنبش­های ملی کرد در گذر تاریخ، ترجمه محمد بانه­ای، ارومیه: مؤسسه انتشاراتی حسینی، 1380.
    20.  خان ملک (یزدی)، محمد، ارزش مساعی ایران در جنگ 1939‌-‌1945، بی­جا: بی­نا، بی­تا.
    21.  خمینی، روح­الله، صحیفه امام، جلد 4، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1385.
    22.  ـــــــــــــــــــــ ، کشف­الاسرار، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378.
    23.  دوانی، علی، خاطرات و مبارزات حجت­الاسلام فلسفی، چاپ چهارم، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.
    24.  ـــــــــــــــــــــ ، نهضت روحانیان ایران (جلد 1 و 2)، چاپ سوم، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1394.
    25.  رسائل و فتاوای جهادی شامل: رساله­ها و فتواهای علمای اسلامی در جهاد با قدرت­های استعمار، تدوین، تحقیق، تحشیه از محمدحسن رجبی تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1378.
    26.  رکن­زاده آدمیت، محمدحسین‌، فارس و جنگ بین­الملل اول، چاپ سوم، تهران: انتشارات اقبال، 1349.
    27.  روزنامه اطلاعات، 1320، س 16، شماره 4634، 3/6/1320، ص 1؛ 4635، 4/6/1320، ص 1؛ 4637، 6/6/1320، ص 1؛ 4647، 18/6/1320، ص 1.
    28.  روزنامه ایران، شماره 6678، 30/6/1320، ص 1.
    29.  سپهر، مورخ­الدوله، ایران در جنگ بزرگ 1918‌-‌1914، چاپ دوم، تهران: نشر ادیب، 1362.
    30.  سفیری، فلوریدا، پلیس جنوب ایران (اس. پی. آر)، ترجمه منصوره اتحادیه (نظام مافی)، و منصوره جعفری فشارکی (رفیعی)، تهران: نشر تاریخ ایران، 1364.
    31.  شهبازی، عبدالله، ایل ناشناخته (پژوهشی در کوه­نشینان سرخی فارس)، تهران: نشر نی، 1366.
    32.  عظیمی، فخرالدین، بحران دموکراسی در ایران 1320‌-‌1333، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی و بیژن نوذری، تهران: نشر البرز،1372.
    33.  فاروقی، عمر، کردستان در مسیر تاریخ به روایت اسناد، تهران: آنا، 1382.
    34.  فرخ، مهدی، خاطرات سیاسی فرخ (معتصم­السلطنه): شامل تاریخ پنجاه ساله معاصر، تهران: جاویدان، 1348.
    35.  فهد نفیسی، عبدالله‌، نهضت شیعیان در انقلاب اسلامی عراق، ترجمه کاظم چایچیان، تهران: امیرکبیر، 1364.
    36.  کرونین، استفانی، رضاشاه و شکل­گیری ایران نوین، دولت و جامعه در زمان رضاشاه، ترجمه مرتضی ثاقب­فر، تهران: جامی، 1393.
    37.  گزیده اسناد جنگ جهانی دوم در ایران، به کوشش بهروز قطبی، چاپ دوم، تهران: اطلاعات، 1389.
    38.  گلشائیان، عباسقلی، یادداشت­های شهریور 1320، با مقدمه و اهتمام رامین کامران، حروف­چینی و صفحه­بندی جدید از ایران لیبرال، 1393.
    39.  لازاریف، م. س و دیگران، تاریخ کردستان، ترجمه کامران امین آوه و منصور صدقی، تهران: فروغ، 1386.
    40.  مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، جلد 8، تهران: علمی ایران، 1368.
    41.  میروشنیکف، ل. ی، ایران در جنگ جهانی اول، ترجمه ع دخانیانی، چاپ دوم، تهران: انتشارات فرزانه، 1357.
    42.  میلسپو، آرتور، امریکایی­ها در ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: البرز، 1370.
    43.  نیکیتین، واسیلی، کرد و کردستان: بررسی از نظر جامعه­شناسی و تاریخی، ترجمه محمد قاضی، چاپ سوم،  تهران: درایت، 1377.
    44.  نیلستروم، گوستاو، جنگ جهانی اول و فارس: خاطرات سرگرد گوستاو نیلستروم سوئدی در سا­­­­ل­های 1915 تا 1918 از رویدادهای فارس در جنگ جهانی اول، ترجمه افشین پرتو، تهران: آباد بوم، 1389.
    45.  هولتوس، شولتسه، سپیده­دم در ایران: خاطرات شولتسه- هولتوس جاسوس آلمان در ایران در جنگ دوم جهانی، ترجمه مهرداد اهری، تهران: نشر نو، 1366.
    46.  واقعه کشف حجاب: اسناد منتشرنشده از واقعه کشف حجاب در عصر رضاخان، به اهتمام مرتضی جعفری، صغری اسماعیل­زاده و معصوم فرشجی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1372.
    47. یاحسینی، سیدقاسم، «مبارزات آیت­الله بلادی در خلال جنگ جهانی اول»، فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره 22، ص 63‌-‌81. پاییز، 1378.

    49. Akhavi, Shahrough, Religion and Politics in Contemporary Iran: Clergy- State Religions in the Pahlavi Period, Albani, New York Press, 1980.