جایگاه شیعیان در ساختار اجتماعی نیجریه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم

2 دانشجوی دکتری رشته علوم سیاسی دانشگاه باقر‌العلوم قم

چکیده

تجربه تبلیغ تشیع و مکتب اهل‌البیت‰، در فضای بین‌المللی، پس از انقلاب اسلامی ایران، چه به لحاظ کیفی و چه به لحاظ کمی، دچار دگرگونی بنیادینی گردید. در این میان، تجربه تشیع در نیجریه به علت رشد سریع، یگانه است که با وجود حملات مستمر طی دو دهه اخیر علیه آن‌ها منقطع نگردید. در این سپهر، پرسش از مهم‌ترین عوامل موفقیت تبلیغ تشیع در نیجریه، فهم چرایی کنش حرکت اسلامی و رهبر آن شیخ زاکزاکی و جایگاه فعلی شیعیان مبتنی بر ساختار سیاسی ـ اجتماعی نیجریه برای نشان دادن راهبردهای ارتقای وضعیت شیعیان از اهمیت زیادی برخوردار است. مقاله حاضر، نشان می‌دهد که استراتژی تبلیغ اجتماعی، عامل اصلی موفقیت تبلیغ تشیع در نیجریه بوده که توانسته ضمن ارتباط برقرار کردن آموزه‌های اهل‌بیت‰ با مسائل جامعه نیجریه، کنش اجتماعی شیعیان را شکل دهد. این نوشتار، ضمن مطالعه قبیله به عنوان مفهوم بنیادین ساختار اجتماعی نیجریه که در ارتباط با استعمار و شکل‌گیری دولت مدرن، به بحران‌های عمیق اجتماعی انجامیده، نشان داده که کنش هویت‌جو و خود‌آگاه شیعه، به عنوان کنشی بحران‌زا شناسایی شده است. در پایان، راهبرد بازسازی تصویر شیعه از یک جریان بحران‌ساز به یک جریان سازنده و بازسازی هویتی شیعیان و شکل‌دهی جامعه خودبنیاد شیعه در نیجریه برای برون‌رفت از این چالش‌ها طرح شده که ذیل رویکرد اجتماعی تبلیغ، جامعه شیعه ‌باید روی آموزش، مسأله فقر و مسائل بهداشتی تمرکز کند.

تازه های تحقیق

نتیجه‌

مقاله حاضر، تلاش کرد تا فهمی درونی از فعالیت‌ها و اقدامات حرکت اسلامی نیجریه عرضه نماید. بر این اساس، با طرح این پرسش که با توجه به جایگاه شیعیان در ساختار سیاسی ـ اجتماعی نیجریه، عوامل موفقیت تبلیغ تشیع و شکل‌گیری بحران‌های جامعه شیعی نیجریه چیست و چه راهبردهایی برای برون‌رفت از آن پیشنهاد می‌شود، تجربه تبلیغ اجتماعی تشیع در این کشور را به عنوان تجربه موفق تبلیغی مطالعه کرد. در این بین، نشان داده شد که شیخ زاکزاکی و حرکت اسلامی، تبلیغ اجتماعی تشیع را به عنوان خط‌مشی اصلی در پیش گرفتند که توانسته با ارتباط بین مسائل جامعه هدف با آموزه‌های تشیع در امر تبلیغ بسیار موفق عمل کند. توجه به ساحت هویت اجتماعی شیعیان در بعد داخلی و جهان اسلامی خود، به ایجاد جامعه خودآگاه شیعه منجر گردیده است. در عین حال، مقاله با مرور ساختار اجتماعی نیجریه و برشمردن گسل‌های اجتماعی فعال این کشور، نشان داد که تبلیغ اجتماعی، تهدید‌هایی را نیز برای جامعه شیعه ایجاد کرده که برخی از این تهدیدات، حتی کیان جامعه شیعه را نشانه رفته است. بر این اساس، موارد ذیل پیشنهاد می‌شود:

1. زیست اجتماعی شیعیان در نیجریه و ارتقای جایگاه آن‌ها، به حفظ حضور و مشارکت اجتماعی آن‌ها و نیز بازسازی تصویر اقدامات اجتماعی شیعیان بستگی دارد. توضیح آن‌که به دلیل بسترهای بحران‌ساز جامعه و اتهامات واهی ارتش و دولت ایالتی به حرکت اسلامی نیجریه، فضای تنفس جامعه شیعه تنگ شده است و خطر گسترش این تصویر منفی در کل غرب افریقا و همانند‌سازی شیعیان با بوکوحرام وجود دارد. این فضا، راهبرد بازسازی تصویر شیعه از یک گروه بحران‌ساز به یک گروه سازنده و هم‌گرا را طلب می‌کند که مبتنی بر این راهبرد، اقدامات گسترده در حوزه خدمات اجتماعی برای عموم مردم هم‌چون آموزش، به ویژه آموزش قرآنی و آموزش ابتدایی و سوادآموزی، امور بهداشتی و فقرزدایی پیشنهاد می‌شود. باید از تمام ظرفیت‌های جامعه شیعه در این باب استفاده نمود.

2. ساختار قبیلگی نیجریه به همراه تجربه دوره استعمار و تلاش برای شکل دادن به دولت مدرن پس از استقلال، موجب شکل‌گیری بحران هویت در این کشور شده که شیعیان نیز از این مسأله مبرا نبوده‌اند. جامعه تازه تأسیس شیعه، با بحران تغییر مذهب نیز مواجه شده و در نهایت به بحران هویت شیعیان متأثر از هویت قبیلگی، ملی و مذهبی انجامیده است. نکته مهمی که می‌بایست برای عبور از این بحران در نظر قرار داد، شکل‌گیری جامعه خودآگاه شیعه در نیجریه است که حاصل اقدامات و سیاست‌های شیخ زاکزاکی بوده است. جامعه شیعه اگر بتواند از بحران هویت رهایی یابد، می‌تواند به جامعه خودبنیادی تبدیل بشود که از پس مشکلات ریز و درشت خود برآید. در این زمینه، نیاز به سیاست‌هایی است که بتواند به عمق بخشی اعتقاد جامعه شیعی و هم‌بستگی آن‌ها بینجامد و در عین حال بتواند به ارتقای جایگاه شیعه منتهی شود. در این باره باید به اقدامات آموزشی همراه با تعلیمات دینی برای جامعه شیعه همت گماشت. در این سپهر، شکل‌گیری نظام روحانیت شیعه در نیجریه که بتواند در اقدامات پیش‌رو، ضمن غلبه بر گسیختگی‌های موجود جامعه شیعه به اجرای آن بپردازد، نکته کلیدی و راهبردی است. توضیح آن‌که با وجود تربیت نیروهای کیفی در کشورهای افریقایی، هنوز نظام روحانیت به عنوان یک نهاد اجتماعی خودآگاه و فعال شکل نگرفته و به همین دلیل، اختلافات میان نخبگان شیعی، موجب گسست جامعه شیعه نیز شده است.

3. شکل‌گیری جامعه خودبنیاد شیعه در نیجریه، نیاز دارد که ضمن عبور از بحران هویت جامعه شیعه، اقداماتی برای رشد و توان‌مندی جامعه شیعه در ابعاد گوناگون در پیش گیرد. این اقدامات به ویژه باید بتواند مسأله فقر و روحیه کار و فعالیت این جامعه را هدف ویژه خود قرار دهد. آموزش‌های کاربردی و فنی و حرفه‌ای و حضور جامعه شیعه در امور صنعتی کشور از دیگر اقداماتی است که باید پی‌گیری شود.

کلیدواژه‌ها

مراجع

فهرست منابع
الف. فارسی
1. احمدی نوحدانی، سیروس، قوم‌شناسی سیاسی افریقا، تهران: صنم، 1386.
2. اسپوزیتو، جان. ال.، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه محسن مدیرشانه‌چی، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1382.
3. بخشی، احمد، «تبیین حضور شیعیان در قاره افریقا؛ با تأکید بر رهیافت ژئوپلیتیک انتقادی»، همایش ژئوپلتیک شیعه، ج2، سال 1393.
4. بی‌نام، «گروگان‌گیری‌های سریالی در افریقا»، روزنامه ابتکار، ۱۳۹۴/۰۸/۳۰، صفحه ایران و جهان، 1394.
5. پیشگاه هادیان، حمید و دیگران، کتاب افریقا؛ ویژه منازعات مسلحانه، تهران: ابرار معاصر تهران، 1382.
6. تامسون، الکس، مقدمه­ای بر سیاست و حکومت در افریقا، ترجمه علی گلیانی و احمد بخشی، تهران: ابرار معاصر تهران، 1386.
7. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، کتاب سبز نیجریه، تهران: وزارت امور خارجه، 1388.
8. رسولی، نوید، نیجریه؛ سرزمین زبان‌ها و قومیت­ها، تهران: الهدی، 1385.
9. زاکزاکی، ابراهیم یعقوب، «مصاحبه با شیخ زاکزاکی»، مجله حضور، شماره ۵۲، بهار 1384.
10. ستوده، محمد، «انقلاب اسلامی ایران در روابط بین‌المللی»، مجموعه مقالات همایش انقلاب اسلامی، ج2، قم: دفتر نشر معارف‌، 1385.
11. شکیبا، محمدرضا، سرزمین و مردم نیجریه، تهران: الهدی، 1387.
12. شهریاری، ابوالقاسم و دیگران، «بررسی بسترهای شکل‌گیری و رشد رادیکالیسم اسلامی در نیجریه»، فصل‌نامه تحقیقات سیاسی بین‌المللی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا، شماره هفدهم، زمستان 1392.
13. شیرودی، مرتضی، «انقلاب اسلامی و تجدید حیات جنبش‌های معاصر»، هفته‌نامه پگاه حوزه، شماره 71، سال 1381.
14. عرب‌احمدی، امیر بهرام، شیخ ابراهیم بعقوب زاکزاکی و نقش بنیادین او در شکل‌گیری و گسترش تشیع در نیجریه، تهران: نگارستان اندیشه، 1396.
15. کلهری. محسن، جامعه‌شناسی افریقا؛ انسان و جامعه، تهران: مرکز مطالعات فرهنگی ـ بین‌المللی، 1378.
16. محمدی، منوچهر، بازتاب جهانی انقلاب اسلامی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1379.
17. ـــــــــــــــــــــــ ، «بازتاب جهانی انقلاب اسلامی»، فصل‌نامه تخصصی مطالعات انقلاب اسلامی، شماره 2، پاییز 1384.
18. ـــــــــــــــــــــــ ، آینده نـظام بین‌الملل و سیاست خارجی جـمهوری اسـلامی ایران، تهران: وزارت امور خارجه، 1386.
19. مزروعی، رجبعلی، «مسیحیت در نیجریه»، کیهان فرهنگی، شماره 45، آذر 1366.
20. مؤسسه حیدر نیجریه، تشیع در نیجریه، ترجمه: جمال اشرفی، ثبت دبیرخانه پژوهشگاه 2266، پژوهشکده مطالعات منطقه‌ای، پاییز 1393.
21. میرزایی. نجفعلی، من مولفات الشیخ عثمان بن فودی؛ قائد النهضه السلامیه الجهادیه الکبری فی القاره الافریقیه، نیجیریا ـ کانو: معهد اهل‌بیت‰ للدراسات و العلوم الاسلامیه و مؤسسه دار الثقلین الثقافیه، 1418.
22. هاشمی‌نسب، سیدسعید، «ورود اسلام به افریقا؛ بازخوانی سیاسی - اجتماعی»، فصل‌نامه پژوهش‌های منطقه‌ای، سال اول، شماره 9، پاییز 1392.
23. هیسکت، مروین، گسترش اسلام در غرب افریقا، ترجمه احمد نمایی و محمدتقی اکبری، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1369.
 
ب. انگلیسی
1. Abimbola Adesoji, (2010) "The Boko Haram Uprising and Islamic Revivalism in Nigeria", Africa specturam, Vol.45, No.2.
2. Adagba Ogpaga & Ugwu Sam Chijioke & Okechukwo Innocet, (2012) “Activities of Boko Haram and Insecurity Question in Nigera” Arabian Journal of Business And Management Review (OMAN Chapter), Vol.1, No.9.
3. Ember. Melvin and carol r. ember (2001 c) countries and their ultures, macmillan reference USA.
4. Khadijat, Rashid (2003) "K.Ethnicity and Subnationalism in Nigeria: Movement for a Mid-West State", in African Studeis Reviwes, Vol.46, No.2.
 
ج. سایت‌ها و خبرگزاری‌ها
1. ابنا، «تظاهرات خونین روز جهانی قدس در نیجریه/ شهادت راهپیمایان از جمله سه فرزند رهبر شیعی نیجریه»، خبرگزاری ابنا، 1393، کد خبر626836، به آدرس:
http://fa.abna24.com/service/africa/archive/2014/07/26/626836/story.html
2. صالح، عبدالله، «سیاست خارجی نیجریه در جهان اسلام، گفت‌وگو با عبدالله صالح، پژوهش‌گر نیجریه‌ای»، پایگاه پژوهشی مؤسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام، منتشر ‌شده در 03/01/1394، به آدرس:
http://www.iiwfs.com/islam-world/islam-world-interviews/
3. قنادباشی، جعفر، «جریان‌ها و گروه‌های حامی بوکوحرام در نیجریه»، مؤسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام، منتشر شده در 08/09/1393، به آدرس:
 http://www.iiwfs.com/islam-world/islam-world-notes-and-papers/
4. موذن، ابراهیم، «تشیع در نیجریه»، خبرگزاری ابنا، 1388، کد 168370، به آدرس:
http://fa.abna24.com/special-issue/archive/2009/06/16/168370/story.html
 
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 16، شماره 64
اسفند 1397
صفحه 123-150

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار