تحلیل شکل‌گیری نخستین قیام‌های حسنیان (145ـ146ق) در پرتو نظریه گردش نخبگان پارتو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

فعالیت عبدالله‌بن‌حسن مثنی برای دست‌یابی فرزندانش به قدرت از اوایل قرن دوم هجری آغاز شد. باوجود افزایش این فعالیت­ها با آغاز خلافت عباسیان، سفاح روابطِ مبتنی بر تساهلِ آخرین خلفای مروانی با حسنیان را ادامه داد. اما با شروع خلافت منصور، این روابط به تیرگی گراییده و قیام و سرکوبی محمد‌بن‌عبدالله و برادرش ابراهیم را رقم زد. تاکنون درخصوص روند تغییر سیاست منصور و تأثیر آن در شکل­گیری نخستین قیام­های حسنیان از منظر نظریه­های جامعه‌شناسی، تحقیق مستقلی صورت  نگرفته ­است. از این­رو، در مقاله‌ی حاضر که به روش توصیفی ـ تحلیلی است، کوشش شده تا با رویکرد جامعه‌شناسی سیاسی، استفاده از نظریه گردش نخبگان پارتو و بهره‌گیری از تقسیم‌بندی شش­گانه­ گی روشه از نخبگان، به این مسأله پاسخ داده شود که کدام عوامل در چرخش سیاستِ منصور عباسی در مقابل حسنیان و در نهایت قیام فرزندان عبدالله محض در دوره­ خلافت او مؤثر بوده ‌است؟ بر اساس فرضیه­ تأیید‌شده‌ این نوشتار، کوشش حسنیان برای در دست‌گیری قدرت، مبتنی بر تأکید آن‌ها بر جایگاه وراثتی­ شان و نفی قدرت حاکم، به عنوان برگزیدگان ایدئولوژیک بود. عملکردِ بی‌نتیجه‌ منصور در جایگاه اقتدار حاکم، در به‌کارگیری شبکه‌ وسیع جاسوسی در نهان و تمسک به سیاست تحبیب و تطمیع در عیان؛ توسل او به تهدید، فشار و زور را در مواجهه با حسنیان به دنبال داشت. امری که در نهایت قیام محمد و برادرش ابراهیم را در دوران خلافت او رقم زد.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1415ق.
  2. ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، 1979م.
  3. ابن‌زهره، تاج‌الدین محمد‌بن‌حمزه، غایة الاختصار فی ‌اخبار البیوتات العلویه، بولاق: بی‌نا، 1310ق.
  4. ابن‌شبه، نمیری، تاریخ المدینه المنوره، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بیروت: دار التراث، 1410ق/1990م.
  5. ابن‌طقطقی، الاصیلی فی انساب الطالبیین، تحقیق سیدمهدی رجایی، قم: انتشارات کتابخانه آیت‌الله مرعشی، 1418ق.
  6. ابن‌عبدربه اندلسی، عقد الفرید، بیروت: انتشارات دار و مکتبه الهلال، 1419ق.
  7. ابن‌عنبه، عمدةالطالب فی انساب آل ابی‌طالب، قم: انتشارات الرضی، 1362ق.
  8. ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر، 1407ق.       
  9. اشعری قمی، سعد‌بن‌عبدالله، المقالات و الفرق، تصحیح محمدجواد مشکور، تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطایی، 1963م.
  10. اشعری، علی‌بن‌اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلیین، تحقیق محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت: المکتبه العصریه، 1419ق.
  11. اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، بیروت: دار الکتب العلمیه، [بی‌تا].               
  12. ـــــــــــــــــــــــــ ، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت: دارالمعرفه، [بی‌تا].
  13. آئینه‌وند، صادق و محمدحسن الهی‌زاده، «معیار مشروعیت خلافت در چالش حسنیان (فرزندان عبدالله محض) با دولت عباسی»، علوم انسانی الزهرا، ش53، بهار 1394ش.
  14. ـــــــــــــــــــــــــ و هادی بیاتی و هادی استهری، «واکاوی قیام محمد‌بن‌عبدالله (نفس زکیه) و نتایج و پیامدهای آن»، شیعه‌شناسی، ش48، 1393ش.
  15. بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، تعلیق شیخ ابراهیم رمضان، بیروت: دارالمعرفه، 1429ق.
  16. بلاذری، احمد‌بن‌یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دارالفکر، 1417ق.
  17. حسنی، احمد‌بن‌ابراهیم، المصابیح، عمان: مؤسسه امام زید‌بن‌علی الثقافیه، 1422ق.
  18. حمیری، نشوان، حور العین، تحقیق کمال مصطفی، بغداد: مکتبه المثنی، 1965م.
  19. دینوری، ابن‌قتیبه، الامامه و السیاسه، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاضواء، 1410ق.
  20. رازی، احمد‌بن‌سهل، اخبار فخ، تحقیق ماهرالجرر، بیروت: دارالغرب اسلامی، 1995م.
  21. روشه، گی، تغییرات اجتماعی، ترجمه منصور وثوقی، تهران: نشر نی، 1370ش.
  22. ساعدی، محمد‌بن‌حسین، الحسنیون فی التاریخ، نجف: انتشارات نجف، 1956م.  
  23. سبط ابن‌جوزی، تذکرةالخواص، بیروت: انتشارات مؤسسه اهل بیت، 1401ق.
  24. صلاحی، ملک یحیی، اندیشه‌های سیاسی غرب در قرن بیستم، تهران: نشر قومس، 1381ش.
  25. طبری، محمد‌بن‌جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: انتشارات دارالمعارف، [بی‌تا].
  26. کریمی واقف، رضا، دانش‌نامه حج، تهران: جامی، 1392ش.
  27. کشی، محمد‌بن‌عمر، اختیارمعرفةالرجال (رجال کشی)، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسه نشر اسلامی، 1427ق.
  28. مجهول المؤلف، اخبار الدوله العباسیه، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبارالمطلبی، بیروت: دارالطلیعه، 1971م.
  29. ـــــــــــــــــــــــــ ، العیون والحدائق فی ‌اخبار الحقایق، بغداد: مکتب المثنی، [بی‌تا].
  30. محلی، احمد‌بن‌محمد، حدائق الوردیه، تحقیق المرتضی‌بن‌زید المحطوری الحسنی، صنعا: مرکز بدر العلمی و الثقافی، 1423ق.
  31. مسعودی، علی‌بن‌حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت: دار اندلس، [بی‌تا].      
  32. مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران: دارسروش، 1379ش.
  33. مفید، محمد‌بن‌محمد‌بن‌نعمان، ارشاد، تحقیق موسسه آل البیت لتحقیق التراث، قم: الموتمر العالمی لالفیه شیخ المفید، 1413ق.
  34. نجاتی، محمدسعید، قیام‌گر بصره، کشته باخمری(زندگی و قیام ابراهیم‌بن‌عبدالله‌بن‌حسن مثنی)، تهران: مشعر، 1396ش.
  35. نجفیان رضوی، لیلا، «واکاوی دلایل حمایت، همراهی و هم‌گرایی فکری اصحاب مذاهب اسلامی؛ زیدیه، معتزله و مرجئه با نخستین قیام­های سادات حسنی تا سال 145 هجری»، فصل‌نامه مطالعات تاریخ فرهنگی، س3، ش11، بهار 1391ش.
  36. ـــــــــــــــــــــــــ ، لیلا، حیات سیاسی حسنیان تا سال 145 هجری، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام، 1394ش.
  37.  الهی‌زاده، محمدحسن، جنبشحسنیان،ماهیتفکریوتکاپوهایسیاسی، قم: شیعه‌شناسی، 1385ش.
  38. یعقوبی، احمد‌بن‌واضح، تاریخ یعقوبی، بیروت: دار صادر، 1960ق.

39. William Fredrik Tucker, Mahdis and Millenarians Shi‘ite Extremists in Early Muslim Iraq, New York, Cambridge University Press, 2008.