مطالعه سیر تحول تاریخی روحانیان شیعه؛ نقش نوگرایی و نوسازی در تغییر منش و روش سیاسی روحانیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه مطالعات ایران دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران

چکیده

روحانیان شیعه به‌طور سنتی، خود را در حد امکان از چالش‌های سیاسی دور نگاه می‌داشتند. این روش تا دوران قاجار ادامه داشت؛ ولی از اواخر دوران ناصری، چرخش بزرگی در روش و منش سیاسی آن به‌وجود آمد. در واقع، انقلاب مشروطه، نخستین حادثة تاریخی بود که در آن، روحانیان شیعه یک جریان سیاسی را رهبری می‌کردند که در پی تغییر ساختار حکومتی برآمده بود. کاوش در این باره، نشان می‌دهد که عوامل اصلی این چرخش، دو عنصر مهم نوسازی و نوگرایی بوده‌اند که به‌طور عمده از دوران ناصری در ایران اوج گرفتند. فناوری‌های جدید ارتباطی به شبکه روحانیت از منظرهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی استحکام بیش‌تری بخشید و نیز اندیشه‌های جدید، و به‌ویژه اندیشه‌های سیاسی نو، امکان در نظر گرفتن گزینه‌های جایگزین حکومت استبدادی را فراهم آورد که تا آن زمان به صورت انحصاری در قبضة حاکمان متکی بر قدرت شمشیر بود. سیاست مدرن به قلم، قدرتی بیش از شمشیر می‌بخشید؛ از این رو، روحانیان که در زمرة اهل قلم بودند، در مقابل پادشاهان که اهل شمشیر بودند، توان بیش‌تری یافتند. آنان بدین‌ترتیب، قدرتی را به‌دست آوردند که پیش از آن فاقد آن بودند و تقاضای اقامة عدل در جامعه به یکی از تقاضاهای محوری آنان تبدیل شد.

کلیدواژه‌ها


  1. آدمیت، فریدون،  ایدئولوژی نهضت مشروطیت، ج1،  تهران: انتشارات پیام، 2535.
  2. اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌بن‌علی، المآثر و الآثار: چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه، به کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر، 1363.
  3. حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران: امیرکبیر، 1364.
  4. ــــــــــــــــــــــ ، نخستین رویارویی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویة تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر،1372.
  5. حرّ عاملی، محمد‌بن‌حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل معارف الشریعه، قم: مؤسسه آل‌البیت‰، 1409 قمری.
  6. دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، تهران: انتشارات عطار و انتشارات فردوسی،1362.
  7. ذاکری، علی‌اکبر، «نراقی در جنگ ایران و روس»، فصل‌نامة حوزه، ش107-108، سال 1380.
  8. شفیعی، محمود، «ولایت فقیه از مسلمات فقه شیعه: ردیه‌ای بر ادعای کدیور، مزینانی و ایزدهی درباره اندیشه سیاسی ملااحمد نراقی»، مهرنامه، سال اول، ش ۲، اردیبهشت ۱۳۸۹.
  9. صفت‌گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی: تاریخ تحولات دینی ایران در سده‌های دهم تا دوازدهم هجری، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1381.
  10. کاشف‌الغطاء، جعفر‌بن‌خضر مالکی نجفی، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1422 ق.
  11. کسروی، احمد، تاریخ مشروطة ایران، تهران: انتشارات نگاه، 1388.
  12. کشفی، سیدجعفر دارابی، تحفةالملوک: گفتارهایی دربارة حکمت سیاسی، قم: مؤسسة بوستان کتاب،1385.
  13. طباطبایی، سیدجواد، تأملی دربارة ایران: دیباچه‌ای بر نظریة انحطاط ایران، تهران: مؤسسة نگاه معاصر،1389).
  14. قزوینی، کیوان، رازگشا، به اهتمام محمود عباسی، تهران: بی‌نا، 1376.
  15. ملک‌زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: انتشارات سخن،1383.
  16. منظور الاجداد، سیدمحمدحسین (به کوشش) (1379)، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارش‌هایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، 1292 تا 1339 شمسی، تهران: پردیس دانش، 1394.
  17. میرزای قمی، ابوالقاسم‌بن‌محمدحسن، جامع الشتات فی أجوبه السؤالات‌، تهران: مؤسسه کیهان، 1413 ق.
  18. ناظم الاسلام کرمانی، محمد‌بن‌علی، تاریخ بیداری ایرانیان، 2ج، به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: نشر پیکان، 1389.
  19. نراقی، احمد‌بن‌محمدمهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام و مهمات مسائل الحلال و الحرام‌، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1417 ق.
  20. ــــــــــــــــــــــ ، معراج السعاده، قم: انتشارات هجرت، 1371.
  21. هانتینگتون، ساموئل، سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمة محسن ثلاثی، تهران: علم،1386.
  22. یثربی، سیدیحیی، ماجرای غم‌انگیز روشن‌فکری در ایران، تهران: دانش و اندیشه معاصر، 1379.
  23. Liyakat Takim, The Heirs of the Prophet: Charisma and Religious Authority in Shi`ite Islam, Albany: State University of New York, 2006.
  24. Samiei, Mohammad, ‘Najaf and Iranian Politics: Analyzing the Way the Hawzah of Najaf Influenced Iranian Politics between Two Revolutions’ Journal of Shia Islamic Studies, Vol. 5, No.3, 2012, pp. 277-294.