نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
پژوهشگر
چکیده
کلیدواژهها
در تعریف نذر چنین آمده است: «نذر آن است که انسان برخود واجب کند که کار خیری را برای خدا انجام دهد یا کاری را که نکردن آن بهتر است برای خدا ترک نماید». (حلی، 1372، ص510) در لغتنامه دهخدا نیز اینگونه تعریف شده است: «آنچه واجب گردانند برخود یا آنچه واجب کنند به شرط چیزی». (دهخدا، 1341، ص416)
نذورات از جمله مصادیق امور خیری هستند که افراد جامعه با توجه به اعتقادات خود، نسبت به بقاع متبرکه انجام میدهند. مردم با اهدای نذر، نیازهای مختلف مادی و معنوی خود را تأمین کرده و به رغم فقدان منطق حقوقی، آن را به عنوان یک نماد مذهبی در اعیاد و سوگواریهای دینی و همچنین در زمان ظهور قحطی و بیماری در جامعه به کار بردهاند. در اصطلاح فقهی نیز نذر، التزام قربتی است که در شرع معین نباشد یا التزام قربت است مطلقاً و در صورتی که با رعایت شرایط آن تحقق یابد، التزام و وفای به نذر واجب خواهد بود. نذورات در حقیقت تعهداتی هستند که مردم برای رسیدن به خواستههای خود میپردازند.
نذر را به عنوان ابژهای فرهنگی، از کهنترین و بنیانیترین صور رفتارها و تجربههای دینی میتوان دانست که با اتصال انسان به امری قدسی، دلبستگی و امید پدید میآورد و نوعی معنا به زندگی میبخشد. به دیگر سخن، از زمانی که باورهای معنوی شکل گرفتهاند، این سنت نیز وجود داشته است و در واقع، پیشینه نذر و پیشکشی را در تاریخ مذهبی جهان نمیتوان معین کرد. نخستین نشانه نذر بنابر کتاب آسمانی قرآن، در سنت عبریان (آلعمران: 35) مشاهده شده است. همچنین پژوهشهایی چند، از نذر در بین اعراب جاهلی (صادقی نیری، 1373، ص111) و بهطور کلی ملل شرق از جمله ایران خبر میدهند. (ابراهیمی، 1383، ص189) دانسته است که در فرهنگ ایران از زمان باستان نذر، با قربانی کردن در پیشگاه الهگان و خدایان رواج داشته است. (اورزمانی، 1389، ص17-19) با ورود اسلام نیز این سنت در قالبهای متناسب با باورها و اندیشههای مذهبی مسلمانان ادامه یافت و به صورت نذر در مکانهای مقدس درآمد. (شیشهگر، 1388، ص39-47) برای نمونه، محل درآمد اصلی خانقاههای صوفیان، از نذر یا همان «فتوح» مردم عادی تأمین میشد. (مدنی و کهدویی، 1390، ص163-194) نذر به درگاه و آستان امامان و امامزادگان نزد شیعیان امامی، اهمیتی درخور توجه داشته و دارد.
درباره نذر تا به امروز مقالههای ارزشمند اندکی نوشته شده است. رویکرد نویسندگان در این نوشتهها، تأکید بر رویکردهای اجتماعی نذر در جوامع روستایی و شهری، با تأکید بر تأثیر و تعادلبخشی اجتماعی، اقتصادی و روانی نذر در میان افراد جامعه بوده است. (پارسانیا، توکلیراد، 1390، ص69-86؛ توکلیراد، کلانتری، 1393، ص49-71) اما مقاله حاضر، از آن رو اهمیت دارد که تاکنون تقریباً همگی پژوهشهای انجامگرفته، درباره معنای فقهی و کارکردهای اجتماعی نذر بوده و علاوه برآن اگر مقالهای هم نوشته شده، ارزشهای سندپژوهی نذورات را نادیده گرفته است. اسناد نذورات آرشیو آستان قدس رضوی به همراه نظم زمانی از سه دوره مختلف که بیانگر انواع نذورات، نحوه نذرکردن و برخورد مردم با مسأله نذر در یک مکان مذهبی است، در جای دیگری از مراکز آرشیوی ایران به این شکل وجود ندارد. ضرورت پژوهش پیش رو بدین مهم بازمیگردد که در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، حدود سه هزار برگ سند در زمینه نذر وجود دارد که مجموعه بزرگی را تشکیل میدهد. از این تعداد سند، حدود ششصد برگ با عنوان اصلی نذر است و بقیه به صورت پراکنده به موضوع نذر میپردازد. با بازخوانی این اسناد، به اطلاعات ذیقیمت و درخوری راجع به نذورات و سایر مسائل مربوط به نذر مانند انواع نذورات، مشاغل مرتبط و موارد مصرف نذر میتوان پی برد که متعاقباً زمینهساز آشنایی بیشتر با مسائل مربوط به نذر را در گذشته فراهم میآورد. هدف از انجام دادن این پژوهش، معرفی اسناد نذورات و ترسیم ارزشهای اطلاعاتی آن و تعیین انواع و مصارف نذورات است. اسناد مورد بررسی در این تحقیق، بازه زمانی دورههای صفویه تا قاجاریه را دربر میگیرد و سعی بر آن است تا با بررسی و معرفی این اسناد، شناخت کامل و جامعی از جایگاه نذر در تشکیلات این آستان صورت گیرد.
در مورد سابقه پژوهش باید گفت: به طور کلی در خصوص نذر در آستان قدس رضوی، مقاله یا کتاب جامع و کاملی نوشته نشده است. آنچه وجود دارد، اطلاعات پراکندهای است که درباره موضوع کلی آستان قدس نگاشته شده است. برای نمونه، میتوان به آثار شمسالشموس یا تاریخ آستان قدس، نوشته احتشام کاویانیان، تاریخ آستان قدس رضوی، نوشته عزیزالله عطاردی و کتاب تاریخ آستان قدس نوشته: علی مؤتمن اشاره کرد. در کتابهای نامبرده به فراخور حال و موضوع، اطلاعاتی هرچند مختصر درباره نذر در آستان قدس بیان شده است.
نذورات در آستان قدس رضوی
از گذشتههای دور تا دوره معاصر، متناسب با گسترش تشکیلات اداری در آستان قدس رضوی، همواره دوایر خاصی مسئول رسیدگی به مسأله نذورات در اماکن متبرکه بودهاند. نذورات مستقیماً از طرف زائران پرداخت میشود. گروهی آن را در ضریح میاندازند، عدهای بالای ضریح و جماعتی نیز به دفاتر مخصوص این کار مراجعه میکنند و با تحویل نذر خود، رسید دریافت میکنند.
پرداختن به بحث نذورات در این آستان، بدون دانستن تاریخچه ضریح مرقد مطهر دشوار مینماید. اولین ضریحی که بر مزار حضرت رضا7 قرار گرفت، ضریحی چوبی با تسمههای فلزی و پوششی از طلا و نقره بود که در زمان سلطنت شاه طهماسب (957ق) و آخرین ضریح نیز در سال 1372 شمسی ساخته شد. در این فاصله زمانی، سه ضریح دیگر بر مرقد مطهر نصب شد که مربوط به سالهای 1160 قمری، زمان حکومت شاهرخشاه افشار بود. سومین ضریح مربوط به اوایل دوره قاجار و حکومت فتحعلی شاه است و ضریح چهارم در سال 1338 ساخته شد. پرداختن به بحث ضریح مطهر، زمانی مهم جلوه میکند که بدانیم تا اواخر دوره افشاریه، بحث نذورات تنها در ضریح مطهر مطرح بود و از زمان قاجار، آستانه دارای تشکیلات منظمی شد و نذورات در مکانی غیر از ضریح نیز گسترش یافت.
نذورات حرم رضوی بر حسب شکل اهدایی آن، به اشکال و اقلام مختلفی دیده میشود: طلا، نقره، اسکناس، مسکوکات، گوشواره، پارچههای مختلف، گوسفند، برنج، حبوبات و زعفران از این جمله هستند که برطبق ذوق و سلیقه و عرف زوار به روضه رضویه اهدا میشده است. مطابق اسناد، اشیاء نذری از نظر شکل، نوع و مقدار بسیار متفاوتند از جمله: ظروف مسی، پارچه، قالیچه، قنادیل، شمع، کتب ادعیه، قرآن و...که هر کدام در قسمتهای مختلف حرم رضوی کاربرد داشته است. بهنظر میرسد این اجناس بر حسب اوضاع زمانی و با توجه به کاربردهای گوناگونی که در حرم رضوی داشتهاند، نذر میشده است. به همین جهت، در دورهای قندیل و در دورهای دیگر وسایل تزئینی اهدا میشده است. البته در این بین اوضاع اقتصادی ـ سیاسی جامعه نیز بر این روند تأثیرگذار بوده است. نذرکنندگان تمامی این اجناس را به تحویلخانه و خزانه آستان مقدس تحویل دادهاند. تحویلگیرنده کتب مذهبی و ادعیه، با تحویلگیرنده وسایل و اجناس دیگر تفاوت داشته است.
ساختار سندشناسی نذورات
تاریخ اسناد نذورات در آستان قدس را به دو دوره زمانی مشخص میتوان تقسیم کرد:
الف) دوران پیش از تشکیل حکومت صفویه که سند و مدرکی از آن باقی نمانده است.
ب) دوران بعد از تشکیل سلسله صفویه که در حال حاضر اسناد و مدارک این دوره زمانی در مرکز اسناد آن آستان نگهداری میشود و شامل بیش از سه هزار برگ سند است.
مجموعه اسنادی که با عنوان اسناد نذورات به آن پرداخته میشود، از مجموعه بیش از سیصد هزار برگ سندی تشکیلات اداری آستان قدس رضوی است که فاصله زمانی سالهای 1000 تا 1343 قمری را دربرمیگیرد و از ارزشهای اطلاعاتی زیادی در زمینههای مختلف اجتماعی، اقتصادی، اداری و مالی برخوردار است. تمام اسناد در قطع دیوانی (خشتی) در اندازه20 در 20 سانتیمتر است که اصطلاحاً به آن «فرد محاسباتی» گفته میشود. خط اسناد دیوانی، نستعلیق بوده و در بسیاری از آنها از نگارش سیاقی استفاده شده است.
این اسناد عمدتاً در قالب دفاتر روزنامچه، قبض وصول، جمع وخرج و مصالحهنامه است. بیشترین تعداد این اسناد، به دفاتر «روزنامچه تحویل نذورات» تعلق دارد که تمام اجناس و موارد دریافتی همراه با تاریخ، نام اهداکننده و دریافتکننده در آن ذکر شده است. همچنین مقدار و وزن تمام نذورات دریافتی دقیقاً ثبت شده و عمدتاً محل مصرف این نذورات نیز بیان گردیده که بیشتر از جانب نذرکننده مطرح شده و خواستار صَرف آن در مکانی خاص بوده است.
اسناد نذورات از جنبههای مختلفی واجد ارزش بررسی است که مهمترین آنها عبارتند از:
ارزش اداری اسناد: با توجه به این که اسناد دوره زمانی بین سالهای حکومت صفویه تا پایان دوره قاجار را دربر میگیرد، از بررسی آنها، به نکات جالبی در مورد تغییرات سربرگ اسناد، تغییرات احتمالی در مناصب اداری مرتبط با نذورات و نحوه ارتباط آنها با موضوع، اسامی افرادِ مرتبط با موضوع در هر دوره، تغییرات سیستمی در کار و عوض شدن مراحل کاری در هر دوره، تغییرات در مناصب اداری مهم، جایگاه مناصب اداری و تعاملات منطقهای و محلی میتوان پی برد.
ارزش اقتصادی و مالی: نوع اجناس و ارزشهای اقتصادی هر یک از نذورات که وضعیت اقتصادی مردم هر دوره را نشان میدهد، به همراه اوزان و مقادیر، از دیگر اطلاعاتی است که از این اسناد به دست میآید.
ارزش رجالشناسی: در این اسناد، اسامی بعضی از صاحبمنصبان نظامی و دیوانسالاران حوزه اداری آمده که در منابع همان دوره نیامده است.
نذورات از دیدگاه طبقات اجتماعی
نذر را نمیتوان به طبقه خاصی محدود کرد. این مقوله از فرودستترین تا مرفهترین
سطوح اجتماعی را دربرمیگیرد. افزون بر این، فارغ از آنکه نذرکننده از کدام طبقه اجتماعی باشد، نذر به طور کلی در سطح فردی و از جنبه روانشناختی آثار معنوی
دارد و موجب رضایت و امیدواری روحی و در سطح جمعی، سببساز نوعی هویت
جمعی و پیوندهای اجتماعی میگردد. از سوی دیگر، اسناد مرتبط با چنین مقولهای،
پرده از ظرفیتهای جامعه در جهت برطرف کردن نیازهای (فردی و غیر آن)
برمیدارد؛ ظرفیتهایی که با درنظر گرفتن طبقه اجتماعی نذرکنندگان قابل توجه و بررسی است.
در میان اسناد بررسیشده، اسنادی وجود دارد که نشاندهنده نذرکنندگانی از
طبقه هیأتحاکمه یا بالعکس از پایینترین طبقات جامعه است. از جمله: ناصرالدینشاه
در سال 1295 قمری یک دستگاه چلچراغ اهدا نموده که با اطلاع نایبالتولیه
در حرم آویخته شده است. (ساکماق، ص30023) حشمتالسلطنه که یک جفت
شمعدان نقره؛ صاحب دیوان مملکت خراسان و سیستان، متولیباشی آستان که یک
طاقه شیروانیپوش (ساکماق، ص16148) به عنوان نذر به آستان مقدس پرداخت
کردهاند؛ نایبالتولیه آستان مقدس که در سال 1291 قمری یک زوج پرده
ضریح، چهاردست دستگاه چراغ و چهارفرد ضریحپوش و حاکم تربت و محمدحسنخان سرشت در سال 1282 قمری یک دستگاه چلچراغ بلور نذر کرد. (ساکماق، ص14009، 28923، 28679 و 20126) در میان این نذورات، چلچراغ و شمعدان و چراغ بسامد بیشتری دارد و نشان میدهد که ضرورت روشنایی حرم مورد توجه نذرکنندگان بوده است.
محتویات اسناد، نشان میدهد که گاه نذرها دلبخواهانه بوده است، از جمله
آنکه شاهزادگان، اقلام متنوع و بسیاری را به آستان مبارک رضوی پیشکش
میکردند. (ساکماق، ج16، ص29026) گفتنی است که مأموران دولتهای بیگانه نیز نذوراتی پیشکش میکردهاند، مانند یحییخان، کارپرداز دولت روس در قوچان که وسایلی همچون دو عدد پنجه نقره به حرم مطهر رضوی پیشکش کرده است. (ساکماق، ج2، ص15877)
نکته جالب توجه، حضور پررنگ زنان در اسناد مورد نظر است. شایان یادآوری است که زنان در تاریخ ایران پوشیدهروی و پوشیده نامند، بر اساس آنکه از نظر
ویژگیهای جنسی، در کوران حوادث تلخ و ناخوشایند و سختیهای زندگی از
مردان آسیبپذیرترند؛ لذا نذر را چون جانپناهی در جهت امیدواری و ثبات
زندگی گرامی میدارند و در پی آن، به نوعی جامعه خود را از هویتی مستقل برخوردار میسازند. بر اساس آنچه در این بررسی به دست آمده است باید گفت: در اسناد
مورد بررسی، زنان همپایه مردان در نذر سهیم بودهاند. (ساکماق، ص42644) برای نمونه، شاهزادهخانم قاجاری، زوجه فتحعلیخان صاحب دیوان که با واسطه میرزاعبدالرحیم سرکشیک، نذری خود را که شامل یک زوج شمعدان نقره بوده، در تاریخ 1278 قمری تحویل داده است. (ساکماق، ص28961) یا بانوانی از هرات و قندهار که وجه نقد به نام نذر پرداخت کردهاند. (ساکماق، ص28941 و 29031) همچنین بانویی به نام «خدیجه سلطان»، عیال آقامیرزا هدایت صراف خزانه، در سال 1301 قمری مقداری
مسینهآلات]شامل کاسه، دوری، بشقاب و مجمعه[ به واسطه قوامالتولیه به آستان مقدس تحویل داده است. (ساکماق، ص30017) چنانکه روشن است، نذر شمعدان و کاسه و بشقاب و مجمعه با وسایل سپهر زنانه یعنی خانه، همخوانی دارد و از این رو میتوان نذر زنان را به عنوان نذری جدا از نذر مردان دانست که به نوعی با هویت زنانه ایشان گره خورده است.
از میان طبقات اجتماعی، همچنین به تعداد کثیری از تاجران و بازاریان در اهدای نذورات میتوان اشاره کرد. ملکالتجار در سال 1301 قمری چهارصد پارچه مسینهآلات با اطلاع معینالتولیه اهدا کرد. (ساکماق، ص15307) نظامیان نیز در این مقوله فعال بودند. (ساکماق، ص28923) محمدآقا سرهنگ و قاسمخان سرتیپ، هر کدام یک عدد زیارتنامه نقره تحویل دادهاند. از دیگر نظامیان، به سیدعلیخان سرتیپ فوج فیروزکوه (1287ق) میتوان اشاره کرد که او نیز زیارتنامهای پیشکش کرده است. (ساکماق، ص28961) میرزافتحالله لشکرنویس نیز در سال 1287 قمری یک عدد لاله[1] (ساکماق، ص28876) و سیدفضلاللهخان، سرتیپ تلگرافخانه، یک دستگاه چلچراغ فیروزه اهدا کرده است. (ساکماق، ص20126) ناگفته نماند که در بسیاری موارد، نظامیان شمشیرآلاتِ نظامی اشرافی پیشکش میکردهاند. (ساکماق، ج1، ص42882) در مواردی استثنایی نیز سلاح گرم به تعداد زیاد توسط افرادی که مشخص نیستند چه کسانی بودهاند، پیشکش میشده که علتش نامشخص است. (ساکماق، ج31، ص28979)
روحانیان به عنوان گروهی متنفذ و مؤثر در جامعه، به منزله واسطهای بین نذرکنندگان و دریافتکنندگان مطرح بودند، به این صورت که نذرکنندگان به دلایل مختلف از جمله بُعد مسافت، اقلام نذری خود را ازطریق این گروه امین به بارگاه منور رضوی میرساندند. در نمونهای شاهزاده نایبالسلطنه امیرکبیر (کامرانمیرزا) در سال 1282 قمری شمعدانی نقره به وزن هزار مثقال نقره و چهار مثقال طلا به وسیله آقاسیدعبدالله و ملاهاشم رشتی قندیل نقرهای را به واسطه آخوند ملاباقر در سال 1282 قمری به حرم تحویل دادهاند. (ساکماق، ص20126 و 28941) چنانکه روشن است، هر طبقه اجتماعی بر اساس وسع مالی خود و نیز مقتضای شغلیاش در نذر بر آستان آن امام سهیم بوده است. در واقع نوع نذر، کیفیت و ارزش آن با وضع طبقه اجتماعی نذرکننده رابطهای مستقیم دارد و ظرفیتهای آن، موجبات برطرف کردن نیازهای تشکیلاتی و سازوکار حرم و توسعه آن را فراهم آورده است.
تبار نذرکنندگان
اسناد آستان قدس، نشان میدهد فقط ایرانیان نبودند که برای حل مشکلات خویش به حرم مطهر رضوی متوسل میشدهاند. هندیها، افغانها و ... نیز از جمله زائرانی بودند که نامشان در اسناد دیده میشود که مستقیم یا از طریق واسطهها، نذورات خود را به حرم امام رضا7 تقدیم میکردند. (ساکماق، ص42820) در ذیل روزنامچه سال 1268 قمری، به اسامی افرادی برمیخوریم که پسوند غیرایرانی دارند که نشاندهنده ملیت و قومیت نذرکنندگان است. «ضعیفه هراتی» دو مَن موم برای حرم نذر کرده است (ساکماق، ص29257) و هموطن دیگر وی در جایی، قندیل نقرهای به واسطه نجفنامِ هروی در سال 1288 قمری به آستان مقدس اهدا کرده است. (ساکماق، ص29731) مورد دیگر، مربوط به فردی «افغانی» است که دوازده تومان در سال 1268 قمری نذر حرم مطهر امام رضا7 کرده است. (ساکماق، ص42820) در اسناد دوره قاجار با نذر برخی زرتشتیانِ مسلمانشده روبهرو میشویم که به «جدیدالاسلام» معروفند. (ساکماق، ج99، ص30034) نکته جالب اینجاست که اصطلاح مزبور به یهودیان محدود نمیشده و زرتشتیان تازهمسلمان را نیز دربرمیگرفته است. با در نظر گرفتن تنوع نژادها و اقوامی که در نذر به آستان امام رضا7 نقش داشتهاند، میتوان افزون بر قلمرو گسترش اسلام، به باورهای مذهبی شیعی نذرکنندگان از راههای دور و نزدیک چون عاملی مؤثر بر پیوند و مشارکت جامعه مسلمانان نیک نگریست.
انواع نذورات آستان قدس رضوی
چنانکه از مضمون پژوهش پیش رو روشن است، نذورات آستان قدس انواع مختلفی
داشته و نمیتوان آن را به یک قسم یا دو قسم منحصر کرد. در بین اسناد بررسیشده، از انواع طلاجات و جواهرات تا مسینهها، مفروشات و منسوجات و همچنین ادوات نظامی، وجوه نقد، کتب و موارد دیگر به چشم میخورد که در جدول ذیل به تفضیل بیان شده است:
جدول نذورات اهدایی به آستان مقدس در سالهای 1248-1330هجری قمری
جنس نذورات
|
اقلام نذری |
نقرهجات |
قندیل، پنجه،[2] قفل، زیارتنامه، شرفه، صورت، قلیان، سرطوق، پولک، شمعدان، رشته زنجیر، چشمک،[3] سرقلیان، میخ، فانوس، نشان نظامی، قلاب کمر، صفحه، دیوارکوب، تکمه. |
طلاجات |
قندیل، چشمک، طلسم، شمعدان، گُل کوچک، قاب قرآن، رحل، جقه، گلمیخ،[4] پنجه، ساعت، انگشتر، تکمه. |
جواهرآلات |
یاقوت، جقه الماس، چلچراغ فیروزه، اشرفی، زمرد، لعل، انگشتر الماس، انگشتر زمرد، انگشتر عقیق. |
مسینه |
جام، طاس، آفتابه، شمعدان، پیهسوز، تشت، بشقاب، مجمعه،[5] دیگ، نعلبکی، بادیه،[6] قندیل، دوری، پیاله، کاسه، لگن، زیارتنامه، تغار. [7] |
برنج |
شمعدان، جام، دیوارکوب، پایه برنجی، چلچراغ، پیهسوز، کوکبه، زیارتنامه، قاشق، سماور. |
مفروشات |
پلاس، قالیچه، خرسک،[8] گلیم، مسند،[9] نمد، قالی ترکمانی، پلاس کردی، نمد، زیلو، گلیم شتری، قالی، قالیچه مستعمل، فرش بیرجندی، فرش تفتی، نمد جانمازی، روفرشی ماهوت. |
بلورجات |
لاله، پایه، لاله شیروخورشید، چلچراغ، دیوارکوب. |
منسوجات |
پرده، چارقد، منگوله ابریشم گلابتون، جانمازی قلمکاری، احرامی، شال، ضریحپوش، صندوقپوش، جبه ترمه، سوزنی اطلس، زیارتنامه، پرده ماهوت، سوزنی شال، پرده بیرق،[10] سوزنی قلمکار، پرده زری، نخ ناتاب، کرباس، بقچه کتانی، پارچه مخمل، چارقد پولکی، شال، پرده وال، پرده ترمه، شال رضایی، نخ ابریشم، شیروانیپوش اطلس، شال کرمانی، عرقچین، زیرجامه، شال ترمه، دستمال، چارقد کرباس، پیراهن، جوراب، نیمتنه، قدکی سفید، قطیفه، بقچه قلمکار. |
فولاد |
شمشیر فولاد هندی، شمشیر فولاد ایرانی، قفل، زیارتنامه. |
کتاب |
کلامالله، زیارتنامه. |
مواد سوختنی |
روغن چراغ، شمع گچی، شمع پیه، روغن نفت، موم قرص، موم مشته، شمع تخت، پیه گداخته. |
آیینه |
آیینه خاتم، آیینه جام سنگی، آیینه معمولی. |
آهنآلات |
قفل، شمشیر، قداره، قمه، فانوس، گُل گیر. [11] |
طالی |
شمعدان، پنجه، جام. |
چوب |
رحل خاتم اصفهان، لوح زیارتنامه، صندلی، عصا. |
وجه نقد[12] |
______________ |
ساعت |
ساعت معمولی، ساعت دیوارکوب. |
حیوان |
شتر، گوسفند. |
سایر اقلام |
لنتر، زیرشمعدان، هاون، فانوس، عالمافروز، ساعت مرغدار، چراغ کار، قلیان، نیزه نقاشی، کجکول، خورشیدی، لوله تفنگ، نشان. |
در میان اقلام و اجناس مذکور، یادآوری چند نکته ضروری است:
وجوه نقدی که در قالب نذورات به دست متولیان آستان مقدس میرسید، غالباً از محل حقالدفن امواتی بود که به وسیله بازماندگان آنها پرداخت میشد، ولی در اسناد به عنوان پیشکشی و نذر (ساکماق، ص28941 و 28961) مطرح شده است. علاوه بر این، اجناس نذری، به اقلام نو و جدید منحصر نبود و اشیاء مستعمل (ساکماق، ص15277، 28923، 29002 و 30075) نیز در بین نذورات یافت میشد.
کتب نذری و اهدایی به دو صورت موجود بود: یکی ادعیه حکاکیشده بر روی فلز که به «تحویلدار خاصه» میسپردند و دیگر کتبی بودند که بیشتر شامل قرآن بود و تا حدی زیارتنامهها را هم دربرمیگرفت که به «کتابدار کتابخانه» تحویل میشده است. (ساکماق، ص12161، 12450، 14070 و 28876) در دوره قاجاریه و در اثر ارتباط با مغربزمین، وسایلی مدرن مانند صندلی چوبی و ساعت زنگدار به آستان مقدس پیشکش شد که پیش از آن سابقه نداشت. (ساکماق، ج3، ص28961 و ج27، ص30023)
در اسناد عصر صفوی، از هدایا و پیشکشهایی چون قرآن و ادعیه با اصطلاح وقف
نام برده شده است ولی با توجه به نبود وقفنامه، میتوان این فرضیه را مطرح
کرد که پیشکشیهای موجود، همان نذوراتند که برای تأکید بیشتر نذرکننده در استفاده نذر به طور اختصاصی در حرم مطهر رضوی وقف خوانده شده است. (ساکماق، ج5، ص35976 و ج9، ص34375) در دوره قاجاریه نیز به نظر میرسد تعریف دقیقی در
حوزه نذر و پیشکشی وجود ندارد. در اسناد گاهی پیش میآید که نوشته شده موقوفات پیشکشی و در سندی دیگر وقف، همان معنای نذر میدهد. (ساکماق، ج1، ص42882) سردرگمی در حوزه اسناد نذورات، به این موارد محدود نیست. در نمونهای دیگر، مالی وقفی از آصفالدوله، حاکم خراسان در عصر قاجاریه توسط نایبالتولیه آستان قدس به پیشکش تبدیل میشود و ماهیت موقوفاتی خود را از دست میدهد. (ساکماق، ج1، ص14569)
مصارف نذورات
موارد مصرف نذورات غالباً از نوع نذر و مکان تحویل آنها مشخص میشده است؛ ولی اغلب در اسناد موجود مطرح شده که اقلام دریافتی در چه جهتی باید مصرف شود. برای مثال، شمع و مومی که نذر میشد، بر طبق خواست نذرکننده در جهت سوخت و روشنایی حرم به کار میرفت. (ساکماق، ص28961) در نمونههای دیگر، نذرکنندگان خواستار قرار دادن پارچههای نفیس و گرانقیمت خود بر روی ضریح حرم مطهر بودند، اما مشخص نیست که آیا به این خواسته نذرکنندگان توجه میشده است یا خیر. (ساکماق، ص14009، 28923) عدهای دیگر از نذرکنندگان، با دادن وجه نقد، خواستار استفاده آن در جهت مصارف سوخت و روشنایی بودند. (ساکماق، ص28961) یکی دیگر از موارد مصرف نذورات، کمکهای مالی آستان مقدس به اشخاص مختلف است. در سال 1304 قمری، آقا سیدعزیزالله ملایری در نامهای به امنای آستان، درخواست کمک مالی کرده که با موافقت ایشان، مبلغ هشت تومان رایج خزانه عامره از نذورات به فرد مزبور داده شده است. (ساکماق، ص62205) به طور کلی میتوان گفت: با توجه به عام بودنِ مقوله نذورات آستان قدس از دوره صفوی به این سو، در هر مورد که تشخیص داده میشد، مبالغ نذورات را هزینه میکردند. بخشی از آن، حتی به کارکنان آستان مقدس مانند مشاغلی همچون: حویجدار، شربتدار و ... تعلق میگرفت و قسمتی دیگر در راههای عمرانی مثل تعمیرات ساختمانی هزینه میشد. (ساکماق، ج1، ص35325 و ج2، ص35020) در برخی از اسناد دیگر نیز اشاره شده است که از محل نذورات برای فقرا آش میپختند. (ساکماق، ج1، ص35325) و در مجموع در اکثر موارد، در روزنامچههای جمع و خرج همیشه جایی برای مصارف نذورات متفرقه وجود داشت. (ساکماق، ج3، ص34984) در بعضی موارد هم نذورات نقدی در قالب حقالتولیه، حقالنظاره و رسمالاستیفاء، به ناظران، مشرفان، کلیدداران و نایبان تعلق میگرفت. (ساکماق، ج4، ص34247)
نتیجه
اسناد نذورات حرم مطهر امام رضا7 با توجه به حرمت و قداست آن حضرت در نظر مسلمانان ایرانی و غیرایرانی در ادوار مختلف تاریخی، موجبات پدیداری نذورات گوناگون شده است. نذوراتی که به طبقه خاصی از جامعه تعلق ندارد و همه قشرها را از فرادست تا فرودست دربرمیگیرد. بنابر آنچه از محتوای اسناد مورد مطالعه برمیآید، نذورات شامل کالاها و اجناس مختلف و نقدینهها بوده و هر کس نذر خود را بر اساس نوع نذر و توانایی مالیاش ادا میکرده و در این میانه، گاه نظری به نیازهای تشکیلاتی حرم نیز صورت میگرفته است. در همه اسناد، از واژه نذر استفاده نشده و عنوان پیشکش و اهدا نیز به چشم میخورد و حتی گاه نذر با وقف، مرز باریکی مییابد. مصارف نذورات نیز بر اساس آنچه نذرکننده در نظر داشت اغلب، به مورد اجرا درمیآمد. مصارف نذورات نقدینه نیز بر حسب نیازها و ضروریات، بخشی به کارکنان و تشکیلات مختلف آن آستان و قسمتی دیگر نیز به فقرا تعلق میگرفت.