تحلیلی بر تاریخ نذورات آستان ‌قدس‌ رضوی از صفویه تا قاجاریه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

پژوهشگر

چکیده

نذر و اهدا در میان جوامع گوناگون و البته در تاریخ اجتماعی ـ فرهنگی ایران قدمتی دراز دارد. این رفتار و عمل دینی در بارگاه امام رضا7 از سده­های گذشته تا حال، تشکیلات خاصی را می‌طلبیده است. بی‌تردید شناسایی و خوانش اسناد نذوراتِ آن آستان مقدس، بخش مهمی از رفتار جامعه را از صدر تا ذیل به تصویر می­کشد و نحوه سامان‌دهی و مصارف نذورات را آشکار می­کند. از آن‌جا که مقاله یا کتابی درباره ارزش­های تاریخی «اسناد نذر» در جامعه ایران تا به امروز نوشته نشده است، این مقاله قصد دارد با درنظر گرفتن این موضوع که اسناد مزبور، طبقه­بندی منظم و دقیق و منحصربه­فردی به لحاظ زمانی در آرشیو مزبور دارد و امکان پژوهش در حوزه تاریخ محلی را امکان­پذیر می­کند، انواع نذورات و مصارف آن را در اسناد، آشکار سازد و ارزش­های سند­شناسی و رابطه نذر را با طبقات اجتماعی نشان دهد.روش پژوهش در مقاله حاضر، توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس خوانش ششصد برگ از منابعِ سندی موجود در آرشیو اسناد آستان ­قدس­ رضوی است.اسناد نذوراتِ موجود در آرشیو این آستان، اطلاعات جامعی درباره تبار نذرکنندگان، انواع نذورات و مصارف نذورات از دوره صفویه تا قاجاریه به دست می­دهد و راه را برای پژوهش‌های گسترده­تر در حوزه­های تاریخ محلی هموار می­کند.

کلیدواژه‌ها


در تعریف نذر چنین آمده است: «نذر آن است که انسان برخود واجب کند که کار خیری را برای خدا انجام دهد یا کاری را که نکردن آن بهتر است برای خدا ترک نماید». (حلی، 1372، ص510) در لغت­نامه دهخدا نیز این‌گونه تعریف شده است: «آن‌چه واجب گردانند برخود یا آن‌چه واجب کنند به شرط چیزی». (دهخدا، 1341، ص‌416)

نذورات از جمله مصادیق امور خیری هستند که افراد جامعه با توجه به اعتقادات خود، نسبت به بقاع متبرکه انجام می‌دهند. مردم با اهدای نذر، نیازهای مختلف مادی و معنوی خود را تأمین کرده و به رغم فقدان منطق حقوقی، آن را به عنوان یک نماد مذهبی در اعیاد و سوگواری­های دینی و هم‌چنین در زمان ظهور قحطی و بیماری در جامعه به کار ­برده­اند. در اصطلاح فقهی نیز نذر، التزام قربتی است که در شرع معین نباشد یا التزام قربت است مطلقاً و در صورتی که با رعایت شرایط آن تحقق یابد، التزام و وفای به نذر واجب خواهد بود. نذورات در حقیقت تعهداتی هستند که مردم برای رسیدن به خواسته‌های خود می­پردازند.

نذر را به عنوان ابژه­ای فرهنگی، از کهن­ترین و بنیانی­ترین صور رفتارها و تجربه­های دینی می­توان دانست که با اتصال انسان به امری قدسی، دلبستگی و امید پدید می‌آورد و نوعی معنا به زندگی می‌بخشد. به دیگر سخن، از زمانی که باور­های معنوی شکل گرفته­اند، این سنت نیز وجود داشته است و در واقع، پیشینه نذر و پیشکشی را در تاریخ مذهبی جهان نمی­توان معین کرد. نخستین نشانه نذر بنابر کتاب آسمانی قرآن، در سنت عبریان (آل‌عمران: 35) مشاهده شده است. هم‌چنین پژوهش­هایی چند، از نذر در بین اعراب جاهلی (صادقی نیری، 1373، ص111) و به­طور کلی ملل شرق از جمله ایران خبر می‌دهند. (ابراهیمی، 1383، ص189) دانسته است که در فرهنگ ایران از زمان باستان نذر، با قربانی کردن در پیشگاه الهگان و خدایان رواج داشته است. (اورزمانی، 1389، ص17-19) با ورود اسلام نیز این سنت در قالب­های متناسب با باورها و اندیشه­های مذهبی مسلمانان ادامه یافت و به صورت نذر در مکان­های مقدس درآمد. (شیشه‌گر، 1388، ص39-47) برای نمونه، محل درآمد اصلی خانقاه­های صوفیان، از نذر یا همان «فتوح» مردم عادی تأمین می­شد. (مدنی و کهدویی، 1390، ص163-194) نذر به درگاه و آستان امامان و امام‌زادگان نزد شیعیان امامی، اهمیتی درخور توجه داشته و دارد.

درباره نذر تا به امروز مقاله­های ارزشمند اندکی نوشته شده است. رویکرد نویسندگان در این نوشته­ها، تأکید بر رویکردهای اجتماعی نذر در جوامع روستایی و شهری، با تأکید بر تأثیر و تعادل­بخشی اجتماعی، اقتصادی و روانی نذر در میان افراد جامعه بوده است. (پارسانیا، توکلی‌راد، 1390، ص69-86؛ توکلی‌راد، کلانتری، 1393، ص49-71) اما مقاله حاضر، از آن رو اهمیت دارد که تاکنون تقریباً همگی پژوهش­های انجام‌گرفته، درباره معنای فقهی و کارکردهای اجتماعی نذر بوده و علاوه برآن اگر مقاله‌ای هم نوشته شده، ارزش­های سندپژوهی نذورات را نادیده گرفته است. اسناد نذورات آرشیو آستان قدس رضوی به همراه نظم زمانی از سه دوره مختلف که بیان‌گر انواع نذورات، نحوه نذرکردن و برخورد مردم با مسأله نذر در یک مکان مذهبی است، در جای دیگری از مراکز آرشیوی ایران به این شکل وجود ندارد. ضرورت پژوهش پیش رو بدین مهم بازمی‌گردد که در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی، حدود سه هزار برگ سند در زمینه نذر وجود دارد که مجموعه بزرگی را تشکیل می­دهد. از این تعداد سند، حدود ششصد برگ با عنوان اصلی نذر است و بقیه به صورت پراکنده به موضوع نذر می­پردازد. با بازخوانی این اسناد، به اطلاعات ذی‌قیمت و درخوری راجع به نذورات و سایر مسائل مربوط به نذر مانند انواع نذورات، مشاغل مرتبط و موارد مصرف نذر می­توان پی برد که متعاقباً زمینه­ساز آشنایی بیش‌تر با مسائل مربوط به نذر را در گذشته فراهم می­آورد. هدف از انجام دادن این پژوهش، معرفی اسناد نذورات و ترسیم ارزش­های اطلاعاتی آن و تعیین انواع و مصارف نذورات است. اسناد مورد بررسی در این تحقیق، بازه زمانی دوره­های صفویه تا قاجاریه را دربر می­گیرد و سعی بر آن است تا با بررسی و معرفی این اسناد، شناخت کامل و جامعی از جایگاه نذر در تشکیلات این آستان صورت گیرد.

در مورد سابقه پژوهش باید گفت: به طور کلی در خصوص نذر در آستان قدس­ رضوی، مقاله یا کتاب جامع و کاملی نوشته نشده است. آنچه وجود دارد، اطلاعات پراکنده­ای است که درباره موضوع کلی آستان قدس نگاشته شده است. برای نمونه، می­توان به آثار شمسالشموس یا تاریخ آستان ­قدس، نوشته احتشام کاویانیان، تاریخ آستان ­قدس رضوی، نوشته عزیزالله عطاردی و کتاب تاریخ آستان ­قدس نوشته: علی مؤتمن اشاره کرد. در کتاب‌های نام‌برده به فراخور حال و موضوع، اطلاعاتی هرچند مختصر درباره نذر در آستان ­قدس بیان شده است.

 

نذورات در آستان ­قدس­ رضوی

از گذشته­های دور تا دوره معاصر، متناسب با گسترش تشکیلات اداری در آستان ­قدس رضوی، همواره دوایر خاصی مسئول رسیدگی به مسأله نذورات در اماکن متبرکه بوده­اند. نذورات مستقیماً از طرف زائران پرداخت می­شود. گروهی آن را در ضریح می­اندازند، عده­ای بالای ضریح و جماعتی نیز به دفاتر مخصوص این کار مراجعه می­کنند و با تحویل نذر خود، رسید دریافت می­کنند.

پرداختن به بحث نذورات در این آستان، بدون دانستن تاریخچه ضریح مرقد مطهر دشوار می­نماید. اولین ضریحی که بر مزار حضرت رضا7 قرار گرفت، ضریحی چوبی با تسمه­های فلزی و پوششی از طلا و نقره بود که در زمان سلطنت شاه طهماسب (957ق) و آخرین ضریح نیز در سال 1372 شمسی ساخته شد. در این فاصله زمانی، سه ضریح دیگر بر مرقد مطهر نصب شد که مربوط به سال‌های 1160 قمری، زمان حکومت شاهرخ‌شاه افشار بود. سومین ضریح مربوط به اوایل دوره قاجار و حکومت فتحعلی شاه است و ضریح چهارم در سال 1338 ساخته شد. پرداختن به بحث ضریح مطهر، زمانی مهم جلوه می­کند که بدانیم تا اواخر دوره افشاریه، بحث نذورات تنها در ضریح مطهر مطرح بود و از زمان قاجار، آستانه دارای تشکیلات منظمی ­شد و نذورات در مکانی غیر از ضریح نیز گسترش یافت.

نذورات حرم رضوی بر حسب شکل اهدایی آن، به اشکال و اقلام مختلفی دیده می‌شود: طلا، نقره، اسکناس، مسکوکات، گوشواره، پارچه­های مختلف، گوسفند، برنج، حبوبات و زعفران از این جمله هستند که برطبق ذوق و سلیقه و عرف زوار به روضه رضویه اهدا می­شده است. مطابق اسناد، اشیاء نذری از نظر شکل، نوع و مقدار بسیار متفاوتند از جمله: ظروف مسی، پارچه، قالیچه، قنادیل، شمع، کتب ادعیه، قرآن و...که هر کدام در قسمت­های مختلف حرم رضوی کاربرد داشته است. به­نظر می­رسد این اجناس بر حسب اوضاع زمانی و با توجه به کاربردهای گوناگونی که در حرم رضوی داشته­اند، نذر می­شده است. به همین جهت، در دوره­ای قندیل و در دوره­ای دیگر وسایل تزئینی اهدا می‌شده است. البته در این بین اوضاع اقتصادی ـ سیاسی جامعه نیز بر این روند تأثیرگذار بوده است. نذرکنندگان تمامی این اجناس را به تحویلخانه و خزانه آستان مقدس تحویل داده‌اند. تحویل‌گیرنده کتب مذهبی و ادعیه، با تحویل­گیرنده وسایل و اجناس دیگر تفاوت داشته است.

 

ساختار سندشناسی نذورات

تاریخ اسناد نذورات در آستان قدس را به دو دوره زمانی مشخص می­توان تقسیم کرد:

الف) دوران پیش از تشکیل حکومت صفویه که سند و مدرکی از آن باقی نمانده است.

ب) دوران بعد از تشکیل سلسله صفویه که در حال حاضر اسناد و مدارک این دوره زمانی در مرکز اسناد آن آستان نگه‌داری می‌­شود و شامل بیش از سه هزار برگ سند است.

مجموعه اسنادی که با عنوان اسناد نذورات به آن پرداخته می­شود، از مجموعه بیش از سیصد هزار برگ سندی تشکیلات اداری آستان قدس رضوی است که فاصله زمانی سال‌­های 1000 تا 1343 قمری را دربرمی­گیرد و از ارزش­های اطلاعاتی زیادی در زمینه­های مختلف اجتماعی، اقتصادی، اداری و مالی برخوردار است. تمام اسناد در قطع دیوانی (خشتی) در اندازه20 در 20 سانتی‌متر است که اصطلاحاً به آن «فرد محاسباتی» گفته می‌شود. خط اسناد دیوانی، نستعلیق بوده و در بسیاری از آن­ها از نگارش سیاقی استفاده شده است.

این اسناد عمدتاً در قالب دفاتر روزنامچه، قبض وصول، جمع وخرج و مصالحه­نامه است. بیش‌ترین تعداد این اسناد، به دفاتر «روزنامچه تحویل نذورات» تعلق دارد که تمام اجناس و موارد دریافتی همراه با تاریخ، نام اهداکننده و دریافت‌کننده در آن ذکر شده است. هم‌چنین مقدار و وزن تمام نذورات دریافتی دقیقاً ثبت شده و عمدتاً محل مصرف این نذورات نیز بیان گردیده که بیش‌تر از جانب نذرکننده مطرح شده و خواستار صَرف آن در مکانی خاص بوده است.

اسناد نذورات از جنبه­های مختلفی واجد ارزش بررسی است که مهم­ترین آن­ها عبارتند از:

ارزش اداری اسناد: با توجه به این که اسناد دوره زمانی بین سال­های حکومت صفویه تا پایان دوره قاجار را دربر می­گیرد، از بررسی آن­ها، به نکات جالبی در مورد تغییرات سربرگ اسناد، تغییرات احتمالی در مناصب اداری مرتبط با نذورات و نحوه ارتباط آن­ها با موضوع، اسامی افرادِ مرتبط با موضوع در هر دوره، تغییرات سیستمی در کار و عوض شدن مراحل کاری در هر دوره، تغییرات در مناصب اداری مهم، جایگاه مناصب اداری و تعاملات منطقه­ای و محلی می­توان پی برد.

ارزش اقتصادی و مالی: نوع اجناس و ارزش‌­های اقتصادی هر یک از نذورات که وضعیت اقتصادی مردم هر دوره را نشان می‌دهد، به همراه اوزان و مقادیر، از دیگر اطلاعاتی است که از این اسناد به دست می­آید.

ارزش رجال­شناسی: در این اسناد، اسامی بعضی از صاحب­منصبان نظامی و دیوان‌سالاران حوزه اداری آمده که در منابع همان دوره نیامده است.

 

نذورات از دیدگاه طبقات اجتماعی

نذر را نمی­توان به طبقه خاصی محدود کرد. این مقوله از فرودست­ترین تا مرفه­ترین
سطوح اجتماعی را دربرمی­گیرد. افزون بر این، فارغ از آن‌که نذرکننده از کدام طبقه اجتماعی باشد، نذر به طور کلی در سطح فردی و از جنبه روان‌شناختی آثار معنوی
دارد و موجب رضایت و امیدواری روحی و در سطح جمعی، سبب‌ساز نوعی هویت
جمعی و پیوندهای اجتماعی می‌گردد. از سوی دیگر، اسناد مرتبط با چنین مقوله‌ای،
پرده از ظرفیت­های جامعه در جهت برطرف کردن نیازهای (فردی و غیر آن)
برمی‌دارد؛ ظرفیت­هایی که با درنظر گرفتن طبقه اجتماعی نذرکنندگان قابل توجه و بررسی است.

در میان اسناد بررسی‌شده، اسنادی وجود دارد که نشان­دهنده نذرکنندگانی از
طبقه هیأت­حاکمه یا بالعکس از پایین­ترین طبقات جامعه است. از جمله: ناصرالدین­شاه
در سال 1295 قمری یک دستگاه چلچراغ اهدا نموده که با اطلاع نایب‌التولیه
در حرم آویخته شده است. (ساکماق، ص30023) حشمت­السلطنه که یک جفت
شمعدان نقره؛ صاحب­ دیوان مملکت خراسان و سیستان، متولی­باشی آستان که یک
طاقه شیروانی‌پوش (ساکماق، ص16148) به عنوان نذر به آستان مقدس پرداخت
کرده­اند؛ نایب‌التولیه آستان مقدس که در سال 1291 قمری یک زوج پرده
ضریح، چهاردست دستگاه چراغ و چهارفرد ضریح‌پوش و حاکم تربت و محمدحسن‌خان سرشت در سال 1282 قمری یک دستگاه چلچراغ بلور نذر کرد. (ساکماق، ص14009، 28923، 28679 و 20126) در میان این نذورات، چلچراغ و شمعدان و چراغ بسامد بیش‌تری دارد و نشان می‌دهد که ضرورت روشنایی حرم مورد توجه نذرکنندگان بوده است.

محتویات اسناد، نشان می‌دهد که گاه نذرها دلبخواهانه بوده است، از جمله
آن‌که شاه‌زادگان، اقلام متنوع و بسیاری را به آستان مبارک رضوی پیشکش
می­کردند. (ساکماق، ج16، ص29026) گفتنی است که مأموران دولت­های بیگانه نیز نذوراتی پیشکش می‌‌کرده‌اند، مانند یحیی­خان، کارپرداز دولت روس در قوچان که وسایلی هم‌چون دو عدد پنجه نقره به حرم مطهر رضوی پیشکش کرده است. (ساکماق، ج2، ص15877)

نکته جالب توجه، حضور پررنگ زنان در اسناد مورد نظر است. شایان یادآوری است که زنان در تاریخ ایران پوشیده­روی و پوشیده نامند، بر اساس آن‌که از نظر
ویژگی­های جنسی، در کوران حوادث تلخ و ناخوشایند و سختی­های زندگی از
مردان آسیب‌پذیرترند؛ لذا نذر را چون جان­پناهی در جهت امیدواری و ثبات
زندگی گرامی می­دارند و در پی آن، به نوعی جامعه خود را از هویتی مستقل برخوردار می­سازند. بر اساس آن‌چه در این بررسی به دست آمده است باید گفت: در اسناد
مورد بررسی، زنان هم‌پایه مردان در نذر سهیم بوده­اند. (ساکماق، ص42644) برای نمونه، شاه‌زاده‌خانم قاجاری، زوجه فتحعلی­خان صاحب دیوان که با واسطه میرزاعبدالرحیم سرکشیک، نذری خود را که شامل یک زوج شمعدان نقره بوده، در تاریخ 1278 قمری تحویل داده است. (ساکماق، ص28961) یا بانوانی از هرات و قندهار که وجه نقد به نام نذر پرداخت کرده­اند. (ساکماق، ص28941 و 29031) هم‌چنین بانویی به نام «خدیجه سلطان»، عیال آقا‌میرزا هدایت صراف خزانه، در سال 1301 قمری مقداری
مسینه­آلات]شامل کاسه، دوری، بشقاب و مجمعه[ به واسطه قوام‌التولیه به آستان مقدس تحویل داده است. (ساکماق، ص30017) چنان‌که روشن است، نذر شمعدان و کاسه و بشقاب و مجمعه با وسایل سپهر زنانه یعنی خانه، هم‌خوانی دارد و از این رو می­توان نذر زنان را به عنوان نذری جدا از نذر مردان دانست که به نوعی با هویت زنانه ایشان گره خورده است.

از میان طبقات اجتماعی، هم‌چنین به تعداد کثیری از تاجران و بازاریان در اهدای نذورات می­توان اشاره کرد. ملک­التجار در سال 1301 قمری چهارصد پارچه مسینه‌آلات با اطلاع معین‌التولیه اهدا کرد. (ساکماق، ص15307) نظامیان نیز در این مقوله فعال بودند. (ساکماق، ص28923) محمدآقا سرهنگ و قاسم‌خان سرتیپ، هر کدام یک عدد زیارت‌نامه نقره تحویل داده­اند. از دیگر نظامیان، به سیدعلی‌خان سرتیپ فوج فیروزکوه (1287ق) می­توان اشاره کرد که او نیز زیارت‌نامه­ای پیشکش کرده است. (ساکماق، ص28961) میرزا‌فتح­الله لشکرنویس نیز در سال 1287 قمری یک عدد لاله[1] (ساکماق، ص28876) و سیدفضل‌الله‌خان، سرتیپ تلگرافخانه، یک دستگاه چلچراغ فیروزه اهدا کرده است. (ساکماق، ص20126) ناگفته نماند که در بسیاری موارد، نظامیان شمشیرآلاتِ نظامی اشرافی پیشکش می­کرده‌اند. (ساکماق، ج1، ص42882) در مواردی استثنایی نیز سلاح گرم به تعداد زیاد توسط افرادی که مشخص نیستند چه کسانی بوده­اند، پیشکش می­شده که علتش نامشخص است. (ساکماق، ج31، ص28979)

روحانیان به عنوان گروهی متنفذ و مؤثر در جامعه، به منزله واسطه­ای بین نذرکنندگان و دریافت‌کنندگان مطرح بودند، به این صورت که نذرکنندگان به دلایل مختلف از جمله بُعد مسافت، اقلام نذری خود را ازطریق این گروه امین به بارگاه منور رضوی می‌رساندند. در نمونه‌­ای شاه‌زاده نایب‌السلطنه امیرکبیر (کامران‌میرزا) در سال 1282 قمری شمعدانی نقره به وزن هزار مثقال نقره و چهار مثقال طلا به وسیله آقاسیدعبدالله و ملاهاشم رشتی قندیل نقره­ای را به واسطه آخوند ملاباقر در سال 1282 قمری به حرم تحویل داده­اند. (ساکماق، ص20126 و 28941) چنان‌که روشن است، هر طبقه اجتماعی بر اساس وسع مالی خود و نیز مقتضای شغلی‌اش در نذر بر آستان آن امام سهیم بوده است. در واقع نوع نذر، کیفیت و ارزش آن با وضع طبقه اجتماعی نذرکننده رابطه‌ای مستقیم دارد و ظرفیت‌های آن، موجبات برطرف کردن نیازهای تشکیلاتی و سازوکار حرم و توسعه آن را فراهم آورده است.

 

تبار نذرکنندگان

اسناد آستان قدس، نشان می‌دهد فقط ایرانیان نبودند که برای حل مشکلات خویش به حرم مطهر رضوی متوسل می­شده­اند. هندی­ها، افغان­ها و ... نیز از جمله زائرانی بودند که نامشان در اسناد دیده می‌شود که مستقیم یا از طریق واسطه­ها، نذورات خود را به حرم امام رضا7 تقدیم می­کردند. (ساکماق، ص42820) در ذیل روزنامچه سال 1268 قمری، به اسامی افرادی برمی‌خوریم که پسوند غیرایرانی دارند که نشان­دهنده ملیت و قومیت نذرکنندگان است. «ضعیفه هراتی» دو مَن موم برای حرم نذر کرده است (ساکماق، ص29257) و هم‌وطن دیگر وی در جایی، قندیل نقره­ای به واسطه نجف‌نامِ هروی در سال 1288 قمری به آستان مقدس اهدا کرده است. (ساکماق، ص29731) مورد دیگر، مربوط به فردی «افغانی» است که دوازده تومان در سال 1268 قمری نذر حرم مطهر امام رضا7 کرده است. (ساکماق، ص42820) در اسناد دوره قاجار با نذر برخی زرتشتیانِ مسلمان‌شده روبه‌رو می­شویم که به «جدید‌الاسلام» معروفند. (ساکماق، ج99، ص30034) نکته جالب این‌جاست که اصطلاح مزبور به یهودیان محدود نمی­شده و زرتشتیان تازه‌مسلمان را نیز دربرمی‌گرفته است. با در نظر گرفتن تنوع نژادها و اقوامی که در نذر به آستان امام رضا7 نقش داشته‌اند، می­توان افزون بر قلمرو گسترش اسلام، به باورهای مذهبی شیعی نذرکنندگان از راه­های دور و نزدیک چون عاملی مؤثر بر پیوند و مشارکت جامعه مسلمانان نیک نگریست.

 

انواع نذورات آستان قدس رضوی

چنان‌که از مضمون پژوهش پیش رو روشن است، نذورات آستان ­قدس­ انواع مختلفی
داشته و نمی­توان آن را به یک قسم یا دو قسم منحصر کرد. در بین اسناد بررسی‌شده، از انواع طلاجات و جواهرات تا مسینه­ها، مفروشات و منسوجات و هم‌چنین ادوات نظامی، وجوه نقد، کتب و موارد دیگر به چشم می­خورد که در جدول ذیل به تفضیل بیان شده است:


جدول نذورات اهدایی به آستان مقدس در سال‌های 1248-1330هجری قمری

 

جنس نذورات

 

 

اقلام نذری

نقره‌جات

قندیل، پنجه،[2] قفل، زیارت‌نامه، شرفه، صورت، قلیان، سرطوق، پولک، شمعدان، رشته زنجیر، چشمک،[3] سرقلیان، میخ، فانوس، نشان نظامی، قلاب کمر، صفحه، دیوارکوب، تکمه.

طلاجات

قندیل، چشمک، طلسم، شمعدان، گُل کوچک، قاب قرآن، رحل، جقه، گل‌میخ،[4] پنجه، ساعت، انگشتر، تکمه.

جواهرآلات

یاقوت، جقه الماس، چلچراغ فیروزه، اشرفی، زمرد، لعل، انگشتر الماس، انگشتر زمرد، انگشتر عقیق.

مسینه

جام، طاس، آفتابه، شمعدان، پیه‌سوز، تشت، بشقاب، مجمعه،[5] دیگ، نعلبکی، بادیه،[6] قندیل، دوری، پیاله، کاسه، لگن، زیارت‌نامه، تغار. [7]

برنج

شمعدان، جام، دیوارکوب، پایه برنجی، چلچراغ، پیه‌سوز، کوکبه، زیارت‌نامه، قاشق، سماور.

مفروشات

پلاس، قالیچه، خرسک،[8] گلیم، مسند،[9] نمد، قالی ترکمانی، پلاس کردی، نمد، زیلو، گلیم شتری، قالی، قالیچه مستعمل، فرش بیرجندی، فرش تفتی، نمد جانمازی، روفرشی ماهوت.

بلورجات

لاله، پایه، لاله شیروخورشید، چلچراغ، دیوارکوب.

منسوجات

پرده، چارقد، منگوله ابریشم گلابتون، جانمازی قلم‌کاری، احرامی، شال، ضریح‌پوش، صندوق‌پوش، جبه ترمه، سوزنی اطلس، زیارت‌نامه، پرده ماهوت، سوزنی شال، پرده بیرق،[10] سوزنی قلم‌کار، پرده زری، نخ ناتاب، کرباس، بقچه کتانی، پارچه مخمل، چارقد پولکی، شال، پرده وال، پرده ترمه، شال رضایی، نخ ابریشم، شیروانی‌پوش اطلس، شال کرمانی، عرق‌چین، زیرجامه، شال ترمه، دستمال، چارقد کرباس، پیراهن، جوراب، نیم‌تنه، قدکی سفید، قطیفه، بقچه قلم‌کار.

فولاد

شمشیر فولاد هندی، شمشیر فولاد ایرانی، قفل، زیارت‌نامه.

کتاب

کلام‌الله، زیارت‌نامه.

مواد سوختنی

 روغن چراغ، شمع گچی، شمع پیه، روغن نفت، موم قرص، موم مشته، شمع تخت، پیه گداخته.

آیینه

 آیینه خاتم، آیینه جام سنگی، آیینه معمولی.

آهن‌آلات

قفل، شمشیر، قداره، قمه، فانوس، گُل گیر. [11]

طالی

شمعدان، پنجه، جام.

چوب

رحل خاتم اصفهان، لوح زیارت‌نامه، صندلی، عصا.

وجه نقد[12]

______________

ساعت

ساعت معمولی، ساعت دیوار‌کوب.

حیوان

شتر، گوسفند.

سایر اقلام

لنتر، زیرشمعدان، هاون، فانوس، عالم‌افروز، ساعت مرغدار، چراغ کار، قلیان، نیزه نقاشی، کجکول، خورشیدی، لوله تفنگ، نشان.

در میان اقلام و اجناس مذکور، یادآوری چند نکته ضروری است:

وجوه نقدی که در قالب نذورات به دست متولیان آستان مقدس می­رسید، غالباً از محل حق­الدفن امواتی بود که به وسیله بازماندگان آن­ها پرداخت می­شد، ولی در اسناد به عنوان پیشکشی و نذر (ساکماق، ص28941 و 28961) مطرح شده است. علاوه بر این، اجناس نذری، به اقلام نو و جدید منحصر نبود و اشیاء مستعمل (ساکماق، ص15277، 28923، 29002 و 30075) نیز در بین نذورات یافت می­شد.

کتب نذری و اهدایی به دو صورت موجود بود: یکی ادعیه حکاکی‌شده بر روی فلز که به «تحویل‌دار خاصه» می­سپردند و دیگر کتبی بودند که بیش‌تر شامل قرآن بود و تا حدی زیارت‌نامه­ها را هم دربرمی­گرفت که به «کتاب‌دار کتابخانه» تحویل می­شده است. (ساکماق، ص12161، 12450، 14070 و 28876) در دوره قاجاریه و در اثر ارتباط با مغرب‌زمین، وسایلی مدرن مانند صندلی چوبی و ساعت زنگ‌دار به آستان مقدس پیشکش شد که پیش از آن سابقه نداشت. (ساکماق، ج3، ص28961 و ج27، ص30023)

در اسناد عصر صفوی، از هدایا و پیشکش­هایی چون قرآن و ادعیه با اصطلاح وقف
نام برده شده است ولی با توجه به نبود وقف‌نامه، می­توان این فرضیه را مطرح
کرد که پیشکشی­های موجود، همان نذوراتند که برای تأکید بیش‌تر نذرکننده در استفاده نذر به طور اختصاصی در حرم مطهر رضوی وقف خوانده شده است. (ساکماق، ج5، ص35976 و ج9، ص34375) در دوره قاجاریه نیز به نظر می­رسد تعریف دقیقی در
حوزه نذر و پیشکشی وجود ندارد. در اسناد گاهی پیش می­آید که نوشته شده موقوفات پیشکشی و در سندی دیگر وقف، همان معنای نذر می­دهد. (ساکماق، ج1، ص42882) سردرگمی در حوزه اسناد نذورات، به این موارد محدود نیست. در نمونه­ای دیگر، مالی وقفی از آصف‌الدوله، حاکم خراسان در عصر قاجاریه توسط نایب‌التولیه آستان ­قدس به پیشکش تبدیل می­شود و ماهیت موقوفاتی خود را از دست می­دهد. (ساکماق، ج1، ص14569)

مصارف نذورات

موارد مصرف نذورات غالباً از نوع نذر و مکان تحویل آن­ها مشخص می­شده است؛ ولی اغلب در اسناد موجود مطرح شده که اقلام دریافتی در چه جهتی باید مصرف شود. برای مثال، شمع و مومی که نذر می­شد، بر طبق خواست نذرکننده در جهت سوخت و روشنایی حرم به کار می­رفت. (ساکماق، ص28961) در نمونه­های دیگر، نذرکنندگان خواستار قرار دادن پارچه­های نفیس و گران‌قیمت خود بر روی ضریح حرم مطهر بودند، اما مشخص نیست که آیا به این خواسته نذرکنندگان توجه می­شده است یا خیر. (ساکماق، ص14009، 28923) عده­ای دیگر از نذرکنندگان، با دادن وجه نقد، خواستار استفاده آن در جهت مصارف سوخت و روشنایی بودند. (ساکماق، ص28961) یکی دیگر از موارد مصرف نذورات، کمک­های مالی آستان مقدس به اشخاص مختلف است. در سال 1304 قمری، آقا سیدعزیزالله ملایری در نامه­ای به امنای آستان، درخواست کمک مالی کرده که با موافقت ایشان، مبلغ هشت تومان رایج خزانه عامره از نذورات به فرد مزبور داده شده است. (ساکماق، ص62205) به طور کلی می­توان گفت: با توجه به عام بودنِ مقوله نذورات آستان قدس از دوره صفوی به این سو، در هر مورد که تشخیص داده می­شد، مبالغ نذورات را هزینه می­کردند. بخشی از آن، حتی به کارکنان آستان مقدس مانند مشاغلی هم‌چون: حویج‌دار، شربت‌دار و ... تعلق می­گرفت و قسمتی دیگر در راه­های عمرانی مثل تعمیرات ساختمانی هزینه می­شد. (ساکماق، ج1، ص35325 و ج2، ص35020) در برخی از اسناد دیگر نیز اشاره شده است که از محل نذورات برای فقرا آش می­پختند. (ساکماق، ج1، ص35325) و در مجموع در اکثر موارد، در روزنامچه­های جمع و خرج همیشه جایی برای مصارف نذورات متفرقه وجود داشت. (ساکماق، ج3، ص34984) در بعضی موارد هم نذورات نقدی در قالب حق­التولیه، حق‌­النظاره و رسم‌الاستیفاء، به ناظران، مشرفان، کلیدداران و نایبان تعلق می­گرفت. (ساکماق، ج4، ص34247)

 

نتیجه­

اسناد نذورات حرم مطهر امام رضا7 با توجه به حرمت و قداست آن حضرت در نظر مسلمانان ایرانی و غیرایرانی در ادوار مختلف تاریخی، موجبات پدیداری نذورات گوناگون شده است. نذوراتی که به طبقه خاصی از جامعه تعلق ندارد و همه­ قشرها را از فرادست تا فرودست دربرمی­گیرد. بنابر آن‌چه از محتوای اسناد مورد مطالعه برمی­آید، نذورات شامل کالاها و اجناس مختلف و نقدینه­ها بوده و هر کس نذر خود را بر اساس نوع نذر و توانایی مالی­اش ادا می­کرده و در این میانه، گاه نظری به نیازهای تشکیلاتی حرم نیز صورت می‌گرفته است. در همه اسناد، از واژه نذر استفاده نشده و عنوان پیشکش و اهدا نیز به چشم می­خورد و حتی گاه نذر با وقف، مرز باریکی می­یابد. مصارف نذورات نیز بر اساس آن‌چه نذرکننده در نظر داشت اغلب، به مورد اجرا درمی­آمد. مصارف نذورات نقدینه نیز بر حسب نیازها و ضروریات، بخشی به کارکنان و تشکیلات مختلف آن آستان و قسمتی دیگر نیز به فقرا تعلق می­گرفت.



1. نوعی چراغ پایه‌دار که شمع در آن می‌گذراند.

2. صورت دستی از نقره و طلا که نذرکنندگان به اماکن مقدسه اهدا می‌کنند.

3. عینک.

4. نوعی از میخ آهن که سرش پهن است.

5. سینی مدور مسین.

6. کاسه بزرگ.

7. ظرف سفالی بزرگ.

8. فرش و پلاسی پشمی؛ قالی ضخیم و سنگین و بدنقشه.

9. بالش بزرگ، فرش گران‌بها.

10. پرچم، درفش.

11. وسیله‌ای  شبیه به قیچی که با آن زبانه شمع را می گیرند.

12. وجوه نقد که شامل پول ناصرالدین شاهی، پول محمدشاهی، قِران، عباسی، مس شاهی نادری، ت ُنگه بخارایی و شاهی کهنه می‌شود.

قرآن مجید.
1. ابراهیمی، رقیه، «نگاهی به نذورات مردم در دوره قاجار»، فرهنگ مردم ایران، شماره پنجم، ص189، سال 1383.
2. اورزمانی، فریدون،‌ «نذر داوودی، بازمانده رسم کهن (مهری)»، ماه‌نامه منظر، شماره هشتم، ص14-17، سال 1389.
3. پارسانیا، حمید و توکلی‌راد، مهرداد، «کارکردها و پیامدهای نذر در جامعه روستایی (بررسی موردی روستاهای شهرستان فومن- استان گیلان)»، مجله توسعه روستایی، دوره سوم، شماره دوم، ص69-86،‌ سال 1390.
4. توکلی، مهرداد و کلانتری، عبدالحسین،‌ «گونه­ها و عوامل تأثیرگذار بر وقوع فعالیت­های نذری در جامعه ایرانی (مطالعه موردی شهر فومن)»، اسلام و مطالعات اجتماعی، سال دوم، شماره اول، ص49-71،  سال 1393.
5. حلی، علی بن مطهر،  لمعه دمشقیه، ج2، (علی شیروانی، مترجم)، لبنان، دارالفکر، 1372.
6. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1341.
7. سازمان کتابخانه­ها، موزه­ها و مرکز اسناد آستان قدس ­رضوی(ساکماق)، اسناد شماره:
1/14569، 1/35325، 1/35325، 1/42882، 1/42882، 12161، 12450، 14009، 14009، 14070، 15277، 15307، 16/29026، 16148، 2/15877، 20126، 20126، 20126، 27/30023، 28679، 28876، 28876، 28923، 28923، 28923، 28923، 28941، 28941، 28941، 28961، 28961، 28961، 28961، 28961، 29002، 29031، 29257، 29731، 3/28961، 3/34984، 30017، 30023، 30075، 31/28979، 35020، 35976، 4/34247، 42820، 42820، 62205، 9/34375، 99/30034.
8. شیشه‌گر، آرمان، «جایگاه نذورات و پیشکش قربانی»، مطالعات باستان‌شناسی، سال اول، شماره دوم، ص 39-47،‌ سال 1388.
9. صادقی­نیری، رقیه، قرآن و به­گزینی فرهنگ­ها، پایان­نامه کارشناسی ارشد علوم و معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، 1373.
10. مدنی، امیرحسین و کهدویی، محمدکاظم،‌ «نگاهی به مفهوم عرفانی فتوح نزد صوفیه»، کاوش­نامه، ش23، ص163-194، سال 1390.