واکاوی نقش تحریف های عاشورا در بحران معنویت شیعی در دوران معاصر «با تأکید بر مقتل تذکره الشهداء»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

2 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان، ایران

چکیده

معنویت به عنوان نیاز فطری و مسئله مورد توجه بشر، یکی از کارکردهای شریعت است که به زندگی انسان معنا می‌بخشد، اما اگر این معنویت از منبع و مستند اصلی‌اش دور بیفتد، یافتن پیوندی استوار بین آن و دین دشوار خواهد بود. واقعه عاشورا تبلور یک الگوی راهبردی برای احیای ارزش‌های معنوی اسلام است اما با ظهور شبه‌‏معنویت‌ها، اشاعة فرهنگ تحریف و تقابل با عقلانیت در بسیاری مقاتل پس از قرن هشتم هجری، بالاخص در دوره قاجار؛ مقتل‌نگاری به یکی از عوامل بحران‌ساز در حوزه معنویت شیعی دوران معاصر مبدّل شده است. تبدیل گفتمان عقلانی عاشورا به گفتمان اسطوره‌ای و احساسی، و رهیافت گزارش‌های غیر معتبر به مقتل‌نگاری‌ها که با فلسفه قیام کربلا متعارض می‌باشند، عزاداری سیدالشهداء7 را از اهداف اساسی خود دور نموده است، و از رهگذر سازه‌هایی نظیر اتهام غیر عقلانی بودن به تشیع، معنویت شیعی را در نشیب بحران قرار داده است. بر این اساس، در پژوهش حاضر سعی شده با روش توصیفی - تحلیلی و با تکیه بر پژوهش کتابخانه‌ای به این پرسش پاسخ داده شود که مقاتل معاصر، بالاخص مقتل تذکرةالشهداء نگاشتة ملا حبیب‌الله کاشانی، چه تأثیری بر مقولة بحران معنویت شیعی در جهان معاصر داشته است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد قرائت تاریخی از عاشورا، دستخوش احساسات، داستان‌سرایی‌ها و اسطوره‌پردازی‌ها شده، و فرهنگ عاشورا به صورت غیرمردمی و غیرمعتدل؛ نمود یافته است. برآیند این امر، ناکارآمدی مؤلفة الگوسازی و الگودهی نهضت عاشورا و در نتیجه، اختلال در جریان پیشرفت گفتمان شیعی با محوریت ولایت، که از رهگذر قیام عاشورا صورت می‌پذیرد، شده است.

تازه های تحقیق

بررسی مقتل‌نگاری‌های معاصر از لحاظ رهیافت انگاره‌های شبه‌معنوی در وقایع مرتبط با عاشورا قابل توجه است؛ زیرا شبه‌معنویت‌هایی که از رهگذر مقاتل کربلا به ذهن طالبان حقیقت متبادر شده، سبب فهم سقیم میراث معنوی شیعه گردیده و به پیش‌داوری‌ها و کژبرداشت‌هایی درباره تشیع منجر شده است. در این میان مقتل تذکرة الشهداء به سبب اشاعه فرهنگ تحریف و مقابل با عقلانیت، به مثابه یکی از عوامل بحران‌ساز در حوزه معنویت شیعی دوران معاصر، بررسی شد.

خاستگاه اساسی بازتولید دوگانگی معنویت شیعی در مقتل‌نگاری را ‌باید در اوضاع نامساعد سیاسی و اجتماعی و نارضـایتی مترتب بر آن در جامعه عصر قاجار جست‌وجو کرد. در چنین شرایطی تکاپوی استعمارگران برای استثمار ممالک شرقی و اسلامی، از جمله ایران، روند دور شدن توده مردم از معنویت شیعی را تسریع نمود. بدین‌روی، آسیب‌شناسی و بازنگری کلی در تاریخ‌نگاری‌های مرتبط با واقعه عاشورا امری ضروری است و راه‌ حل رهایی از بحران فرهنگی شیعیان در عصر حاضر به شمار می‌آید.

مقاله حاضر به تفکیک دوگانگی‌های معنویت شیعی از مقتل تذکرة الشهداء پرداخت که در سده اخیر به مثابه منبع و مرجع مقتل اهل منبر شناخته شده و از حیث تأثیرگذاری بر مجالس مذهبی و اذهان عامه مردم قابل توجه است. فقدان انسجام و روشمند نبودن نگاشته‌های تاریخی، رویکرد داستان‌محور، توجه به مباحث ماورایی، بی‌دقتی در نقل روایات تاریخی و تکیه بر روایات نامعتبر، استفاده از برخی منابع ضعیف، نگاه غمناک و داستانی به واقعه عاشورا، آمیختن زبان شعر به نثر، و نگارش مقتل مطابق سلیقه عوام موجب شده است این اثر در پسِ معنویت شیعی به اشاعه باورها و سوء برداشت، تحریف، جعل و گزارش‌های نادرست بپردازد.

کلیدواژه‌ها


 
1.                  ابن اثیر، عزالدین علی (1355)، الکامل: تاریخ بزرگ اسلام، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران،
علمی.
2.                  اب‍ن‌ م‍ش‍ه‍دی‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ج‍ع‍ف‍ر (1419ق)، المزار الکبیر، تحقیق جواد قیومی‌اصفهانی، قم، بوستان کتاب. 
3.                  ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1988)، الفهرست، بیروت، دارالمسیره.
4.                  ابن‌اعثم کوفی، ابومحمد احمد (1411ق)، الفتوح، بیروت، دارالاضواء.
5.                  ابومخنف، لوط بن یحیی (1380)، مقتل ابی‌مخنف؛ نخستین گزارش مستند از نهضت عاشورا،
چ دوم، تحقیق محمد هادی یوسفی غروی، ترجمه جواد سلیمانی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
6.                  اردلی، ورا (1341)، هنری مارتین، ترجمه سهیل آذری، تهران، نورجهان.
7.                  امین، سید محسن (1371)، عزاداری‌های نامشروع، ترجمه جلال آل احمد، به کوشش قاسم یاحسینی، بوشهر، نشر شروه.
8.                  امین، سید محسن (۱۴۰۳ق)، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات.
9.                  امینی، عبدالحسین (۱۳۹۷ق)، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی.
10.             اوتر، ژان (1363)، سفرنامه ژان اوتر، ترجمه علی اقبالی، تهران، جاویدان.
11.             آخوندزاده، میرزا فتحعلی خان (بی‌تا)، مکتوبات کمال الدوله، بی‌جا، بی‌نا.
12.             آرنوا، م.ر و اشرفیان، ک.ز (1356)، دولت نادرشاه افشار، ترجمه حمید امین، تهران،
شبگیر.
13.             آصف، محمدهاشم (1348)، رستم الحکما (رستم التواریخ)، تـصحیح و تحـشیه مـشیری، تهـران، تابان. ‏
14.             برانت، مایکل (1384)، «توطئه بر ضد مرجعیت شیعه و آثار گرانبهای تشیع»، کلام اسلامی،
ش 54.
15.             بلاشر، رژی (1376)، در آستانه قرآن، ترجمه محمود رامیار، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
16.             پولاک، یاکوب ادوارد (1361)، ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران،
خوارزمی.
17.             پهنادایان، شاهین (1396)، «مروری بر ساختار اجتماعی و اقتصادی ایران عصر قاجار»، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، ش 38.
18.             تسف، ولادیمیر (1363)، چنگیزخان، ترجمه شیرین بیانی، تهران، اساطیر.
19.             جوزجانـی، قاضـی منهاج الدین عثمـان ابن سـراج الدین (1343)، طبقـات ناصری، تصحیـح عبدالحـی حبیبـی، کابل، انجمن تاریخ افغانسـتان.
20.             حر‌عاملی، احمدبن حسن (1387)، الدر ‌المسلوک فی احوال‌ الانبیاء و ‌الاوصیاء و ‌الخلفاء و ‌الملوک، تحقیق و تصحیح مهدی قربانی و مریم پروازی، مشهد، قاف مشهد‌الرضا7.
21.             حمیدیه، بهزاد (1396)، «نسبت مفهومی معنویت و دین»، پژوهشنامه ادیان، ش 22.
22.             خسروپناه، عبدالحسین (1392)، انسان‌شناسی اسلامی، قم، نشر معارف.
23.             خوارزمى، ابوالمؤید موفق بن احمد (1418ق)، مقتل الحسین7، تحقیق محمد سماوى، قم، دارانوار الهدى.
24.             دهباشی، مهدی و میرباقری فرد، علی اصغر (1384)، تاریخ تصوف، تهران، سمت.
25.             رضایی تهرانی، علی (1392)، سیر و سلوک (طرحی نو در عرفان عملی شیعی)، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی;.
26.             رنجبر، محسن (1386)، «سیری در مقتل‏نویسی و تاریخ‏نگاری عاشورا از آغاز تا عصر حاضر»، تاریخ در آیینه پژوهش، ش15.
27.             ستوده‌فر، مهدی و جدیدی، ناصر و قلی‌زاده، آذر (1397)، «تحلیلی جامعه‌شناختی بر خرافه‌گرایی دینی در عصر مرشد شاهان صفوی»، جامعه‌شناسی کاربردی، ش 71.
28.             سجادی، ضیاء الدین (1388)، مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران، سمت.
29.             سمنانی، علاء الدوله (1366)، چهل مجلس، مقدمه، تصحیح و تعلیقات نجیب مایل هروی، تهران، ادیب.
30.             سید بن طاووس، رضى الدین ابوالقاسم على بن موسى (1417ق)، اللهوف فى قتلى الطفوف، قم، انوار الهدى.
31.             سیدوکیلی، سیدهادی (1395)، «بازشناسی تأثیر پذیری شیخ احمد احسایی از مکاتب فکری»، مجله پژوهش‌های اعتقادی - کلامی، ش 23.
32.             شاردن، ژان (1375)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس.
33.             شریف کاشانی، ملّا حبیب الله (1390)، تذکرة الشهداء، با همکاری عباس محمد قلیان، تهران، شمس الضحی.
34.             شعبانی‌مقدم، عادل و دهقان‌نژاد، مرتضی (1393)، «سوانح طبیعی؛ نگاهی به پیامدهای اقتصادی خشکسالی، زلزله و سیل در عصر ناصری»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش1.
35.             صحتی سردرودی، محمد (1390)، «سهم شیخ عباس قمی در تحریف‌شناسی تاریخ عاشورا»، میثاق امین، ش 18و19.
36.             صدر، سید محمدباقر، 1418ق،‌ دروس فی علم الاصول، قم، جامعه مدرسین.
37.             صدوق، ‏محمد بن علی ب‍ن ‌ب‍اب‍وی‍ه قمی (1417ق)، الام‍ال‍ی، ت‍ح‍ق‍ی‍ق‌ ق‍س‍م‌ ال‍دراس‍ات‌ الاس‍لام‍ی‍ه‌، ت‍ه‍ران‌، مؤس‍س‍ه‌ ال‍ب‍ع‍ث‍ه‌، م‍رک‍ز ال‍طب‍اعة‌ و ال‍ن‍ش‍ر.
38.             طباطبائی، سید محمد حسین (1382)، شیعه؛ مذاکرات و مکاتبات، پرفسور هانری کربن و علامه طباطبائی، تهران، بوستان کتاب.
39.             طهرانی، آقا بزرگ (1408ق)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، تهران، اسماعیلیان.
40.             عادل‌فر، باقرعلی (1394)، «واکنش علمای شیعه به فعالیتهای مذهبی مبلغان مسیحی اروپایی در اوایل دورة قاجاریه»، پژوهش‌های علم و دین، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش 2.
41.             عطّار، فرید الدین (1346)، تذکرة الاولیاء، تصحیح محمد استعلامی، تهران، زوّار.
42.             فریزر، جیمز بیلی (1364)، سفرنامه فریزر معروف به سفر زمستانی، ترجمه منوچهر امیری، تهران، توس.
43.             فوران، ج. (1394)، مقاومت شکننده؛ تاریخ اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی، ترجمه احمد تدین، تهران، رسا.
44.             فیگوئرا، د. (1363)، سفرنامه دن گارسیا، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، نشر نو.
45.             فیودورکورف، بارون (1372) سفرنامه بارون فیودورکورف، ترجمه اسکندر ذبیحیان، تهران، فکر روز.
46.             کاشانی، حبیب‌الله (1390)، احسن التراتیب فی نظم درر المکاتیب، قم، خویی.
47.             گنابادی، سلطان محمد (1344)، بیان السعادة فى مقامات العباده، تهران، دانشگاه تهران.
48.             لکهارت، لارنس (1357)، نادرشاه، ترجمه مشفق همـدانی، چ دوم، تهـران، امیرکبیـر.
49.             مجلسی، محمد باقر (بی تا)، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
50.             مروی، محمدکاظم (1369)، عالم آرای نادری، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران، نـشر علـم.
51.             مطهری، مرتضی (1365)، حماسه حسینی، ج3، تهران، صدرا.
52.             ــــــــــــــــــــــ (1373)، حماسه حسینی، ج1، تهران، صدرا. 
53.             مفتون دنبلی، عبدالرّزاق (1351)، مآثر سلطانیه، به اهتمام غلامحسین صدری افشار، تهران، ابن سینا.
54.             مفید، محمد بن محمد (1413ق)، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، تحقیق و تصحیح، مؤسسة آل البیت‰‌، قم، کنگره شیخ مفید.
55.             منشی قزوینی، بوداق (1378)، جواهرالاخبار، تهران، میراث مکتوب.
56.             میرزایی، رضا و دلیر صف‌آرای اخگر، سمیه (1397)، «بحران معنویت در جهان معاصر»، فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی 74، ش اول.
57.             نجاشی، ابوالعباس احمد بن علی (1418ق)، فهرست اسماء مصنفی الشیعه المشتهر به رجـال النجاشـی، چ ششم، قم، جامعة مدرسین.
58.             نسفی، عزیز‌الدین (1371)، الانسان الکامل، تصحیح ماژیران موله، تهران، طهموری.
59.             نوری‌، حسین ‌بن محمد ‌تقی ‌(1388)، لؤلؤ و مرجان، تحقیق و بازنویس جابر رضوانی، قم، بنی‌الزهرا".
60.             ویلز، چارلز جیمز (1368)، ایران در یک قرن پیش: سفرنامه دکتر ویلز، ترجمه غلامحسین قراگوزلو، تهران، اقبال.