بررسی سیاست های امام کاظم (ع) در منابع تاریخی تا پایان قرن پنجم هجری قمری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد، مشهد، ایران.

2 دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد

چکیده

امام کاظم، هفتمین امام شیعیان، در یکی از سخت‌ترین ادوار تاریخی می‌زیستند. سؤال این تحقیق آن است که «اقدامات سیاسی امام کاظم در منابع تاریخی تا قرن پنجم چیست؟» این تحقیق با روش «توصیفی، تحلیلی، استنباطی» در تلاش است تا اولاً، اقدامات سیاسی این امام را دسته‌بندی نماید و ثانیاً، این اقدامات را به‌صورت مطالعه تطبیقی در شش کتاب تاریخی شیعه و شش کتاب تاریخی اهل سنت بررسی کند تا به هدف بررسی سیاست‌های امام کاظم در منابع تاریخی تا پایان قرن پنجم نایل گردد. نتیجه این تحقیق آن است که در منابع تاریخی، اقدامات سیاسی امام کاظم7 در قالب شش دسته قرار می‌گیرد: اقدامات سیاسی - علمی، اقدامات سیاسی در جهت آشکار کردن چگونگی غصب خلافت، اقدامات سیاسی در تقابل با قتل شیعیان و ظلم و جور، اقدامات سیاسی در مقابله با فرقه‌های گمراه، اقدامات سیاسی در تقابل با منصور عباسی و هارون‌الرشید، و اقدامات سیاسی در زمان زندانی شدن امام کاظم7». این اقدامات در برخی منابع تاریخی شیعه و اهل سنت، مشهود است.

تازه های تحقیق

با توجه به آنچه در منابع تاریخی شیعه و اهل سنت و بررسی دوازده کتاب تاریخی مطرح‌ شده است، می‌توان نتیجه گرفت که امام کاظم7 اقداماتی سیاسی در جهت اعتلای وضعیت شیعیان صورت دادند و تلاشی از ایشان برای کسب قدرت و خلافت مشاهده نمی‌شود. این موضوع با توجه به شرایط زمانی که مملو از خفقان سیاسی و ظلمت خلفای عباسی بود، کاملاً قابل توجیه است.

در مقابل، برخی از محققان معتقدند: امام کاظم7 اگر در دوران خلافت عباسیان اقدامات هوشمندانه‌ای همچون عدم‌حمایت از قیام فخ و یا تقیه صورت دادند، ولی از همکاری بیشتر با عباسیان و مطلوب ساختن شرایط شیعیان، استفاده مطلوب نکردند. محققان شیعه به این ابهام پاسخ داده‌اند که اولاً، هیچ‌گاه کسب قدرت و خلافت هدف اصلی امامان شیعه‰ نبوده و ثانیاً، شرایط برای زمامداری ظاهری آنان بر امت اسلامی مهیا نبوده است. ثالثاً، با گذر زمان، صحت اقدامات امامان شیعه‰ در تاریخ مشخص می‌شود.

بدین روی، می‌توان گفت: اقدامات سیاسی امام کاظم7، مجموعه اقداماتی است که از نظر منابع تاریخی شیعه و اهل سنت تا پایان قرن پنجم، به مثابه فعالیت‌های مناسبی برای امت اسلامی، به‌ویژه شیعیان، ترسیم می‌شود که مقابله با تفرقه‌افکنی و مدارا با حکومتی که قدرت، ثروت و حمایت عمومی را در دست داشت، مطلوب‌تر از هر اقدام سیاسی دیگری شناخته می‌شود. تشکیل حکومت پنهانی، تقیه و حکومت وکالتی، مهم‌ترین ابزارهای سیاسی امام کاظم7 بود، ولی در قبال موضوعاتی مانند هدایت امام کاظم7 در دوران زندان، مطلبی در کتب تاریخی درج نشده است. اقدامات سیاسی - علمی، اقدامات سیاسی در جهت آشکار ساختن چگونگی غصب خلافت، اقدامات سیاسی در تقابل با قتل شیعیان و ظلم و جور، اقدامات سیاسی در مقابله با فرقه‌های گمراه، اقدامات سیاسی در تقابل با منصور عباسی و هارون‌الرشید و در نهایت اقدامات سیاسی در زمان زندانی شدن امام کاظم7 مجموعه فعالیت‌های امام کاظم7 بود که در کتب تاریخی بصائر الدرجات، فرق الشیعه، تاریخ الیعقوبی، مروج الذهب و معادن الجوهر، مناقب آل ابی‌طالب و الملل و النحل از منابع تاریخی شیعه، و کتب تاریخ الرسل و الملوک، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، الإبانة الکبری، تاریخ مدینة دمشق، تاریخ بغداد و صفة الصفوه از منابع تاریخی اهل سنت بدان توجه شده است.

کلیدواژه‌ها


1.      آل یاسین، راضی (1397)، صلح امام حسن؛ پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه تاریخ، ترجمه سید علی خامنه‌ای، تهران، انقلاب اسلامی.
2.      ابن بطه، عبیدالله بن محمد (1426ق)، الإبانة عن شریعة الفرقة الناجیة و مجانبة الفرق المذمومه، بیروت، دارالکتب العلمیه.
3.      ابن‌جوزی، ابوالفرج (1385)، صفة الصفوه، سوریه، دارالوعی.
4.      ابن شهرآشوب، محمد بن علی (1376)، مناقب آل ابی‌طالب، بیروت، المکتبة الحیدریه.
5.      ابن عساکر، علی بن حسن (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق و ذکر فضلها و تسمیة من حلّها من الأماثل أو اجتاز بنواحیها من واردیها و أهلها، بیروت، دارالفکر.
6.      اصفهانی، حافظ ابونعیم احمد بن عبدالله (1377)، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، قاهره، دارأم‌القری.
7.      بغدادی، ابوبکر بن خطیب (1417)، تاریخ بغداد، لبنان، دارالکتب العلمیه.
8.      بهشتی، احمد (1394)، مروری بر اندیشه‌های سیاسی و اخلاقی، قم، بوستان کتاب.
9.      رضوی، نجمه، (1397)، «منش سیاسی امام کاظم7 در برخورد با خلفای هم عصرشان»، نشریه رهیافت فرهنگ دینی، ش4.
10. شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1364)، الملل و النحل، قم، منشورات الشریف الرضی.
11. صفار، محمد بن حسن (1404ق)، بصائر الدرجات، ترجمه میرزا حسن کوچه باغی، تهران، اعلمی.
12. طبری، محمد بن جریر (1387)، تاریخ الرسل و الملوک، بیروت، روائع التراث العربی.
13. کورانی عاملی، علی (1395)، سید بغداد: پژوهشی در زندگانی امام کاظم7، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
14. محمودی، عباس (1397)، «گزارش تقیه در منابع روایی، تفسیری و تاریخی اهل سنت»، نشریه دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث، ش2.
15. مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین (1411ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، منشورات مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
16. نوبختی، حسن بن موسی، (1355)، فرق الشیعه، بیروت، دارالاضواء.
17. هدایت‌پناه، محمدرضا (1394)، منابع تاریخی شیعه تا قرن پنجم، قم، حوزه و دانشگاه.
18. یعقوبی، احمد بن اسحاق (1362)، تاریخ الیعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، علمی و فرهنگی.