ترویج شعائر شیعی بر روی سکه‌های دوره زندیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی/ گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

2 استاد تاریخ/ گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

3 استادیار تاریخ / گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، خرم‌آباد، ایران

چکیده

مطالعات سکه­شناسی نشان می­دهد که سکه یکی از ابزارهای حاکمیتی برای بازتاب نگرش دولت­ها و فرمانروایان در زمینه­های سیاسی، مذهبی و اقتصادی در جامعه و در سطح پیرامونی و روابط بین­المللی بوده است. شعائر مذهبی نقر شده بر روی مسکوکات، نوع جهان­بینی و نگرش هستی­شناسانه و اندیشه مذهبی فرمانروایان را بازتاب می­داده است. در مسکوکات دوره زندیه (1164-1209ق) به­کارگیری مفاهیم و مضامین شیعی بسیار متداول بوده است. بنابراین پرسش قابل طرح این است که نگرش سیاسی- مذهبی فرمانروایان زندیه چه تأثیری بر رویکرد آنان به نقر شعائر شیعی بر روی مسکوکات این دوره داشته است؟ در این پژوهش، هدفْ بررسی چرایی و چگونگی نقر شعائر شیعی بر مسکوکات دوره زندیه، به­روش «توصیفی- تحلیلی» ­است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که در دوره زندیه، به­جای محوریت القاب دنیوی فرمانروا بر سکه، نقر شعائر مذهبی در توسل به صفات خداوند و تکریم امامان شیعه‰ و توسل­جویی به آنان به­ویژه امام زمان(عج) رونق گرفت. همچنین سنت‌های صفویه، ازجمله مهدویت و نجات­بخشی احیاء گردید. این گرایش شیعیانه از سوی زندیان برای مشروعیت­بخشی به حاکمیت، از طریق پیوند حکومت خویش به صاحب­الزمان و منجی عالم، صورت پذیرفته و سیاست صفویه­گرایی آنان نیز با همین دیدگاه قابل تعریف است. 

تازه های تحقیق

در مطالعه شعائر مذهبی مسکوکات دوره زندیه، این نتایج ‌به­دست آمد که نقر نام فرمانروا بر روی سکه­های دوره زندیه به­گونه‌ای متفاوت از شیوه معمول آن - که نام فرمانروا روی سکه نقر می­شد - انجام گرفته است. بنیانگذار حکومت زندیان باوجود اینکه خود را وکیل‌الرعایای ایران اعلام کرد، اما نه در هنگامی‌که به نیابت از شاه اسماعیل سوم حکومت می‌کرد و نه پس از مرگ وی، از این عنوان روی سکه‌ها استفاده نکرد. بنابراین مهم‌ترین شاخص‌برای تشخیص‌ سکه‌های زندیه، نه نام خود آنها، بلکه نام و صفات خداوند و ائمه اطهار‰ است که دلالت مستقیم بر نام پادشاه ندارند. آنچه آشکار است اینکه نام «صاحب‌الزمان(عج)» به چند شیوه بر روی سکه‌های زندیه آمده است، به گونه‌ای که می‌توان از مسکوکات این دوره به‌عنوان «سکه‌های صاحب‌الزمانی» یاد کرد. این شعار بر روی مسکوکات کسانی همچون تقی‌خان بافقی، هدایت­الله­خان فومنی و امیر اصلان­خان دنبلی که علیه دولت مرکزی شورش کردند نیز استفاده شده است. پایبندی به این شعار می‌تواند مؤید فراگیری و ریشه­دار بودن باور مهدویت در اجتماع دوره زندیه باشد. بنابراین می‌توان گفت: سکه‌های این دوره واجد بیشترین مؤلفه‌های مذهبی در میان سکه‌های دوره اسلامی از دوره ایلخانی به بعد است؛ زیرا برخلاف پیش و پس از زندیه هیچ‌کدام از سکه‌های ضرب شده در ستایش و تکریم پادشاه نیست. این رویکرد شاید به­خاطر احیای اصل مهدویت بود که یکی از مبانی اولیه شکل‌گیری دولت صفوی به شمار می‌آمد و یا از این منظر بود ‌که جامعه ایرانی پس از سقوط صفویه دچار سختی و رنج ‌شده و دولت و امنیت جدید مرهون حمایت نوعی منجی عالم بود.

به­نظر می‌رسد هرچند این دلایل می‌تواند صحیح باشد، اما فقدان پایگاه اجتماعی، مذهبی و سیاسی زندیان در جامعه ایرانی دلیل مهم‌تری برای مشروعیت­طلبی حاکمان آنها در به­کارگیری شعار «صاحب‌الزمان» است. سیاست مذهبی نادر نتواست موجب گسست و فراموشی سنت پیشین ضرب سکه در این دوره شود. شعائر مذهبی روی سکه‌های زندیه از یک سو بیانگر تضاد آشکار سیاست مذهبی حاکمان زندی با تفکر مذهبی نادرشاه و از سوی دیگر تأیید این واقعیت است که سال‌ها پس از سقوط دولت صفوی همچنان محبوبیت فزاینده آنها در جامعه ایرانی دوره زندیه با نقر شعار شیعی ادامه داشت. درنتیجه، شعائر روی سکه­های دوره زندیه در عین آنکه پیوندی شفاف با سنت‌های شیعی صفوی در بازتاب و تداوم آن دارد، زبانی رسا برای معرفی گفتمان موعودگرایی و منجی­گرایی دوره زندیه است که در قالب ترویج‌اندیشه شیعه برای برون­رفت از دوره ناامنی و ستم­ورزی صورت می­گرفت؛ وضعیتی که پس از سقوط صفویه تا استقرار کریم­خان در جامعه ایران رخ داده بود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


الف. کتاب‌ها و مقالات
1.       اسماعیلی، صغری (1385)، پژوهشی در سکه­ها و مهرهای دوره صفوی، تهران، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکده زبان و گویش.
2.                  افتخاری، یوسف و زیاری،‌ مانی (1397)، سکه‌های شاهان زند، تهران، پازینه.
3.                  امینی هروی، امیرصدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی، تصحیح محمدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
4.       آصف، محمدهاشم (رستم­الحکما) (1352)، رستم ­التواریخ، به­اهتمام محمد مشیری، تهران،
سپهر.
5.       آنجوللو، جووان ماریا (1381)، «سفرنامه»، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، چ دوم، تهران، خوارزمی.
6.       بازرگان ونیزی (1381)، «سفرنامه بازرگان ونیزی در ایران»، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، چ دوم، تهران، خوارزمی.
7.                  پری، جان (1387)، «زندیان»، در: تاریخ ایران دوره افشار، زند و قاجار، جمعی از نویسندگان، زیرنظر پتر آوری، گاوین همبلی و چارلز ملویل، ترجمه مرتضی ثاقب­فر، تهران، جامی.
8.                  ترابی طباطبائی، جمال (1350)، «سکه‌های شاهان اسلامی ایران»، بی‌جا، نشریه موزه آذربایجان شرقی، ش5.
9.                  ثواقب، جهانبخش و امرایی، سیاوش و شهیدانی، شهاب (1395)، «روند دگرگونی نقوش و شعائر مذهبی بر روی سکه‌های دوره صفوی»، تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، ش 12، س6، بهار و تابستان.
10.             جعفریان، رسول (1391)، نظریه اتصال دولت صفویه با دولت صاحب­الزمان7 به­ضمیمه رساله «شرح حدیث دولتنا فی آخرالزمان»، تهران، علم. 
11.             جنابدی، میرزابیگ حسن (1378)، روضة­ الصفویه، به­کوشش غلامرضا طباطبائی­مجد، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار. 
12.             جونز، سر هارفورد (2536)، آخرین روزهای لطفعلی‌خان زند، ترجمه هما ناطق و جان گرنی، تهران، امیرکبیر.
13.             جهان­بخش، هانا و شیخی نارانی، هانیه (1395)، «پژوهشی پیرامون نقش گل و مرغ و کاربرد آن در هنرهای سنتی ایران (دوران زندیه و قاجار)»، تاریخ نو، ش16.
14.             حسینی عاملی، محمدشفیع (1383)، محافل ­المؤمنین فی ذیل مجالس المؤمنین، تصحیح و تحقیق ابراهیم عزت‌پور و منصور جغتایی، تهران، آستان قدس رضوی.
15.             حسینی قمی، قاضی احمد (1383)، خلاصة ­التواریخ، تصحیح احسان اشراقی، تهران، دانشگاه تهران.
16.             حسینی، خورشاه­بن قباد (1379)، تاریخ ایلچی نظام­شاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه­دا، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
17.      خنجی اصفهانی، فضل­الله­بن روزبهان (1382)، تاریخ عالم­آرای امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، تهران، میراث مکتوب.
18.             خواندمیر، غیاث­الدین (1353)، تاریخ حبیب­ السیر، تصحیح زیرنظر محمد دبیرسیاقی، چ دوم، تهران، خیام.
19.             دالساندری، وینچنتو (1381)، «سفرنامه»، در: سفرنامه­های ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، چ دوم، تهران، خوارزمی.
20.      دلند، آندره دولیه (1355)، زیبایی­های ایران، ترجمه محسن صبا، تهران، انجمن دوستداران
کتاب.
21.             دنبلی«مفتون»، عبدالرزاق­بیگ (1350)، تجربة ­الاحرار و تسلیة ­الابرار، بخش دوم، تصحیح حسن قاضی طباطبائی، تبریز، مؤسسه فرهنگ و تاریخ ایران.
22.             دهخدا، بی‌تا، به نقل از: غیاث اللغات.
23.             رابینو، لویی (1353)، سکه‌های شاهان ایرانی: آلبوم سکه‌ها، نشان‌ها و مهرهای پادشاهان ایران، به­اهتمام محمد مشیری، تهران، امیرکبیر.
24.             رجبی، پرویز (1389)، کریم‌خان زند و زمان او، تهران، کتاب آمه.
25.             روملو، حسن­بیگ (1384)، احسن ­التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، اساطیر.
26.             سالاری، علیرضا (1377)، بررسی کتب خطی یا قدیمه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، تهران، وزارت امور خارجه.
27.             سانسون، مارتین (1346)، سفرنامة سانسون، ترجمه‌ تقی تفضّلی، تهران، ابن­سینا.
28.             سرفراز، علی‌اکبر و آورزمانی، فریدون (1383)، سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران، سمت.
29.             سیوری، راجر (1372)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران، مرکز.
30.             شاردن، جان (1374)، سفرنامه شاردن، ترجمه اقبال یغمایی، تهران، توس.
31.             شیرازی نویدی، عبدی­بیگ (1369)، تکملة الاخبار، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، نی.
32.             شیرازی، عبدی­بیک (1986)، مظهر الاسرار، تهیه­کننده ابوالفضل هاشم­اوغلی رحیموف، مسکو، دانش شعبه ادبیات خاور.
33.             صفوی، شاه طهماسب (1363)، تذکره شاه‌طهماسب، مقدمه امرالله صفری، چ دوم، تهران، اقبال.
34.             عالم­آرای شاه اسماعیل (1384)، تصحیح اصغر منتظرصاحب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
35.             علاءالدینی، بهرام (1391)، سکه‌های مسی ایران، تهران، یساولی.
36.             غفاری کاشانی، ابوالحسن (1369)، گلشن مراد، به­اهتمام غلامرضا طباطبائی­مجد، تهران، زرین.
37.             فرانکلین، ویلیام (1358)، مشاهدات سفر از بنگال به ایران در سال­های 1786-1787 میلادی، ترجمه محسن جاویدان، تهران، مرکز ایرانی تحقیقات تاریخی.
38.             فرح­بخش، هوشنگ (1354)، سکه­های ضربی، چکشی ایران (صفویه، افغان­ها، افشاریه، زندیه، قاجاریه)، برلن­غربی، آلمان - تهران، نوین فرح­بخش و پسران.
39.             فوران، جان (1389)، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه احمد تدیّن، تهران، رسا.
40.             قائم مقامی، جهانگیر (1350)، مقدمه‌‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، تهران، انجمن ملی ایران.
41.             قزوینی، ابوالحسن (1367)، فواید ­الصفویه، تصحیح مریم میراحمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
42.             کاکاوند، سمانه (1395)، «مطالعه ابعاد گوناگون سجع مهر و نوشتار سکه کریم­خان زند (1193-1163ق/1779-1750م)»، نامه ایران­شناسی، دانشگاه شهید بهشتی، س1، ش1، بهار و تابستان.
43.             کمپفر، انگلبرت (1363)، سفرنامة کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، چ سوم، تهران،
خوارزمی.
44.             کوهمره، زین­العابدین (ملقب به امیر) (1391)، تاریخ زندیه، ذیل مجمل التواریخ، به ­سعی و اهتمام محمدتقی مدرّس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.
45.             گلستانه، ابوالحسن (1391)، مجمل­التواریخ، به­ سعی و اهتمام محمدتقی مدرّس رضوی، تهران، دانشگاه تهران.
46.             مته، رودی و فلور، ویلم و کلاوسون، پاتریک (1396)، تاریخ پولی ایران از صفویه تا قاجار، ترجمه جواد عباسی، تهران، نامک.
47.             ممبره، میکله (1398)، سفرنامه میکله ممبره، ترجمه ساسان طهماسبی، قم، مجمع ذخائر اسلامی. 
48.             موسوی نامی اصفهانی، محمدصادق (1368)، تاریخ گیتی­گشا، تهران، اقبال.
49.             ناجی، محمدیوسف (1387)، رساله در پادشاهی صفوی، به­کوشش رسول جعفریان و فرشته کوشکی، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
50.             نادر میرزا (1360)، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، شرح و تعلیقات محمد مشیری، چ سوم، تهران، اقبال.
51.             نخجوانی، حسین (1332)، «مسجدجامع تبریز و شرح کتیبه­های آن»، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، ش28.
52.             نوایی، عبدالحسین (1348)، کریم‌خان زند، تهران، ابن‌سینا.
53.             ــــــــــــــــــــــــ (به­اهتمام) (1368)، شاه اسمعیل صفوی (اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت­های تفصیلی)، چ دوم، تهران، ارغوان.
54.             نیبور، کارستن (1390)، سفرنامه کارستن نیبور، ترجمه پرویز رجبی، تهران، ایران­شناسی.
55.             هنرفر، لطف­الله (1350)، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، کتابفروشی ثقفی.
 
ب. منابع انگلیسی
1. Poole, Reginald Stuart, lld (1887), Coins of the Shahs of Persia, British museum, London.
2. Valentine, W.H. (1911), Modern Copper Coins of the Muhammadan States, London.
3. Paghava, irakli (2008), “Caucasian Numismatics, Papers on the Coinage of Kartil-Kakheti (Eastern Georgia), 1744-1801”, Supplement to Journal of Oriental Numismatic Society.
ج. موزه­ها
1. موزه و کتابخانه ملک، تهران، گنجینه سکه­ها.
2. موزه قلعه فلک­الافلاک، خرم­آباد، گنجینه سکه­ها.
3. موزه گنجعلیخان، کرمان، گنجینه سکه­ها.
 
د. تارنماها
- https://www.acsearch.info
- https://en.numista.com
- http://hcr.ashmus.ox.ac.uk موزه آشمولین انگلیس
- http://numismatics.org انجمن سکه­شناسی امریکا
- www.spink.com
- https://www.zeno.ru