مقایسه تطبیقی ساخت و مکانیابی مساجد دوران اولیه اسلامی و مساجد شیعی بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه تهران. پردیس فارابی

چکیده

مساجد اولیه دوران اسلامی به تقلید از الگوی مسجد مدینه و بهره‌گیری از آموزه‌های قرآنی ساخته می‌شد. این شیوه با گذشت زمان تغییر کرد و به تدریج، توجه به آموزه‌های قرآنی در ساخت و مکان‌یابی مساجد کم‌رنگ گردید. این مقاله با استفاده از روش تحقیق «توصیقی - تحلیلی» و با انتخاب نمونه موردی از مساجد اولیه دوران اسلامی در ایران و مساجد شیعی، با هدف بررسی تطبیقی دو دوره متفاوت ساخت مسجد در ایران و نیز سیر تحول ساخت آنها بر اساس آیات قرآن و روایات اسلامی تنظیم شده است. برای تحلیل موضوع، هشت اصل ساخت مسجد از آیات قرآن و روایات اسلامی استخراج گردیده و سپس میزان و نحوه تأثیرگذاری اصول مستخرج بر مساجد دوران اسلامی و مساجد شیعی سنجیده شد. بر اساس نتایج پژوهش، اصول قرآنی ساخت مسجد در هشت اصل طبقه‌بندی گردید که همه اصول در نمونه‌های مساجد اولیه اسلامی رعایت شده بود، در صورتی که در مساجد شیعی چهار اصل رعایت شده که شامل پایدار بودن و داشتن استحکام - حتی در این زمینه هم استفاده از مصالح بی‌کیفیت‌تر و نیز بهره‌گیری از فنون سریع ساخت، میزان استحکام مساجد نسبت به دوره‌های قبل و به خصوص دوران اولیه اسلامی کمتر شده است - قرار گرفتن در اماکن اجتماعی، امکان پیاده روی به مساجد و ایجاد مسجد محلی، و توجه به روشنایی مسجد بوده است.

تازه های تحقیق

این مقاله با رویکردی «توصیفی - تحلیلی» در جهت رسیدن به هدف اصلی (بررسی تأثیر آیات قرآن در ساخت مساجد) تنظیم شده است و برای اینکه بررسی کامل‌تری صورت گیرد، مقایسه تطبیقی بین مساجد دوران اولیه اسلامی در ایران و نیز مساجد شیعی صورت گرفت. نتایج به دست آمده از بررسی تطبیقی نشان می‌دهد مساجد اولیه در ایران بیشتر بر جنبه‌های قرآنی و اصول اسلامی تأکید داشتند و این مسئله به روشنی در نمونه‌های بررسی نمایان است. اصولی که از آیات قرآن و روایات اسلامی درباره
ساخت و مکان‌یابی مساجد استخراج شد، در هشت اصل طبقه‌بندی گردید و طبق جدول (4) هر هشت اصل در نمونه‌های مساجد اولیه اسلامی رعایت شده بود. اما در مساجد شیعی چهار اصل رعایت شده که شامل «پایدار بودن و داشتن استحکام» - حتی در این زمینه هم به سبب استفاده از مصالح بی‌کیفیت‌ و نیز بهره‌گیری از فنون سریع ساخت، میزان استحکام مساجد نسبت به دوره‌های قبل و به ویژه دوران اولیه اسلامی کمتر شده بود - «قرارگرفتن در اماکن اجتماعی»، «امکان پیاده‌روی به مسجد و ایجاد مسجد محلی»، و «توجه به روشنایی مسجد» است. این در حالی است که مساجد شیعی بیشتر برای تحکیم قدرت پادشاه و حاکم شهر احداث می‌شد و ایجاد فضایی برای عبادت در اولویت دوم قرار داشت. همچنین اصل سادگی و بی‌پیرایگی در مساجد شیعی رعایت نشده بود و مساجد مملو از تزیینات کاشی هفت‌رنگ و معقلی بود. اما مساجد دوران اولیه اسلامی در نهایت سادگی و به تقلید از مسجد مدینه ساخته شده بودند.

مسئله بعدی بی‌توجهی به حریم مساجد شیعی است که البته این موضوع با مشکل تراکم بافت منطقه و افزایش بافت مسکونی در محلات در ارتباط بوده و طبیعتاً حریم مشخصی برای محدوده مسجد تعیین نمی‌شده و مسجد در داخل بافت مسکونی قرار می‌گرفته است. علاوه بر این، در مساجد شیعی کمتر به اصل مکان‌یابی مسجد در محلی که واقعه تاریخی در آن رخ داده باشد، توجه می‌شده و خاطره‌انگیزی مکان مسجد در نظر گرفته نشده است. بنابراین، می‌توان گفت: با گذشت زمان و گذر از دوران اولیه اسلامی تا دوران قاجار، توجه به اصول قرآنی در ساخت مساجد به تدریج کمرنگ‌تر شد و هدف از ساخت مساجد برای ایجاد مکانی صرفاً برای عبادت الهی فاصله گرفت.
در این میان، مسائل دیگری شامل ماندگار شدن نام بانیان مسجد و تحکیم قدرت حاکم، مجلل ساختن هرچه بیشتر مساجد و احداث تعداد بیشتر مسجد در بافت مسکونی مطمح نظر قرار گرفت و کمیت ساخت مسجد بیش از کیفیت ساخت آن اهمیت داشت.

برای بازآفرینی اصول و توصیه‌های قرآن برای ساخت و مکان‌یابی مساجد، لازم است بازخوانی مجددی در طراحی مساجد صورت گیرد و اصول قرآنی برای ساخت مسجد و مکان‌یابی آن همچنان به شکل یک الگو مورد توجه قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    1. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1407ق)، فتح الباری شرح صحیح البخاری، قاهره، دارالریان للتراث.
    2. احمدی ملکی (1378)، فرم‌ها و نقش‌های نمادین در مساجد ایران، اصفهان، مجموعه مقالات همایش معماری.
    3. اخوت، هانیه و بمانیان، محمدرضا (1389)، معماری و شهرسازی سنتی در کشورهای اسلامی، تهران، نشر طحان.
    4. اسناد کتابخانه میراث فرهنگی دامغان (1382)، مسجد تاریخانه دامغان.
    5. اسناد کتابخانه میراث فرهنگی نایین (1390)، مسجد جامع نایین.
    6. انیسی، علیرضا (1389)، «مسجد جامع فهرج؛ ارزیابی مجدد»، نشریه هویت شهر، سال پنجم، ش7.
    7. بلخاری قهی، حسن (1388)، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
    8. پیرنیا، محمدکریم (1349)، «مسجد جامع فهرج»، نشریه باستان‌شناسی و هنر ایران، ش۵.
    9. حرعاملی، محمد بن حسن (1401 ق)، وسائل الشیعه الی تفصیل مسائل الشیعه، تهران، المکتبة الاسلامیه.
    10. سرداری، مازیار (1397)، مسجد حاج رجبعلی، تهران، انجمن مفاخر معماری ایران، در:

     http://ammi.ir

    1. سمر دلموجی، سلمی (1377)، ساختمان حرم نبوی، مدینه منوره، ترجمه محمدرضا مروارید، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
    2. سید قطب (1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت، دارالشروق.
    3. «دانشنامه تاریخ معماری و شهرسازی ایران‌شهر» (1399)، در:

     http://iranshahrpedia.com/fa/indexer

    1. صدوق، محمد بن علی (1376)، الأمالی، تهران، کتابچی.
    2. صدوق، محمد بن علی (1413 ق)، من لایحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، چ دوم، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
    3. طباطبائی، سید محمد حسین (1390ق)، المیزان فی التفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
    4. طبرانی، سلیمان بن احمد (بی‌تا)، معجم الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
    5. قربان‌نژاد، پریسا و جلیل‌زاده محمدی، فاطمه (1394)، «الگوی مکان‌یابی مساجد همراه با مطالعه موردی مسجد النبی بر اساس آیات، روایات و سیره نبوی»، فصلنامه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال ششم، ش18.
    6. گالدیری، اوجینیو (1392)، مسجد جامع اصفهان، ترجمه عبدالله جبل عاملی، ویراسته بهنام صدری، فرهنگستان هنر / دانشگاه آزاد اسلامی.
    7. گدار، آندره (1312)، «تاریخانة دامغان»، مهرماه ، سال 1، ش 2.
    8. مجلسی، محمدباقر (1403) ، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء.
    9. مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی (1382)، نقش عجب، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
    10. مکارم شیرازی، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
    11. ملازاده، کاظم و محمدی، مریم وحق دوست، زهرا و عقابی، محمد مهدی (1378)، مساجد تاریخی، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی / حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
    12. موسوی مقدم، سید محمد و محمدی، مروت (1395)، «بررسی نقش مسجد در افزایش سرمایه اجتماعی بر اساس نماگرهای آن در قرآن و حدیث»، نشریه مدیریت سرمایه اجتماعی، دوره 3، ش1.
    13. میبدی، رشیدالدین (1339)، کشف الاسرار و عدّة الابرار، به انضمام علی اصغر حکمت، تهران.
    14. نجفی، محمدحسن بن باقر (1362 ق)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تدوین عباس قوچانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
    15. هیثمی، علی بن ابی‌بکر (1425ق)، بغیة الرائد فی تحقیق مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت، دارالفکر.
    16. Imamuddin, H, Shamim Ara Hassun and Debrashir Sarkar (1985) ‘Community Mosque: A Symbol of Society’, Exploring Architecture in Islamic Cultures: Regionalism in Architecture, Proceedings of the Regional Seminar in the Series Exploring Architecture in Islamic Cultures, Bangladesh University of Engineering and Technology and Institute of Architects, Dhaka, 17–22 Dec. 1985, The Aga Khan Award for Architecture, Concept Media Pte Ltd., Singapore.