جهاد ابتدایی از دیدگاه فقه شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

هیأت علمی

چکیده

جهاد در فقه به دو نوع جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی تقسیم می شود. جهاد ابتدایی، به معنای اعلام جنگ علیه کفار پس از اصل دعوت، در طول تاریخ اندیشه سیاسی اسلامی- اعم از شیعه و سنی- معرکه آرا بوده است؛ در حالی که جهاد دفاعی متفق علیه تلقی می‌شود. سنت‌گرایان (که باید ایشان را از علمای سنتی متفاوت دانست) و تجددگرایان به جهاد ابتدایی باور ندارند. در حالی که مشهور علمای شیعه جهاد ابتدایی را مختص به زمان حضور معصوم (ع) می‌دانند، برخی به ضرورت جهاد ابتدایی در زمان غیبت معتقدند. شهید مطهری تعبیر موسعی از دفاع (از توحید) به دست می‌دهد که حتی جهاد ابتدایی (حتی در زمان غیبت) را نیز شامل می‌شود. برخی نیز همچون آیت‌الله خویی هرچند به نظریه ولایت فقیه و حکومت اسلامی معتقد نیستند، اما به جهاد ابتدایی در زمان غیبت کبری باور دارند. بر اساس نظریه همروی، جنگ علیه کشورهای کافری که قصد جنگ با دولت اسلامی ندارند (مصداق جهاد ابتدایی) خلاف حکم عقل مستقل است. عقل مستقل جهاد ابتدایی به معنای مشهور را نفی می‌کند. در واقع، موضوع جهاد ابتدایی در دوران مدرن منتفی است.اگر، به فرض محال، مکلف به شروع جهاد به شکل ابتدایی باشیم، قراردادهای بین‌المللی تحدید کننده مسئولیت-های فراملی دولت اسلامی تلقی می‌شود.

تازه های تحقیق

- علمای سنی و شیعی در حمایت از جهاد دفاعی تقریباً متفق­القول هستند.

- ایشان قرائت­های متفاوت و گاه متضادی راجع به جهاد ابتدایی دارند.

- مشهور علمای شیعه جهاد ابتدایی را مختص زمان حضور معصوم7 می­دانند.

- برخی از اسلام­گرایان متأخر، مثل آیت­الله منتظری جهاد ابتدایی در زمان غیبت را زیر سؤال می­برند.

- سنت­گرایان و تجددگرایان اساساً به جهاد ابتدایی باور ندارند.

- بنیادگرایان اسلامی از جهاد ابتدایی دفاع می­کنند.

- اسلام­گرایان (کسانی که به ضرورت تشکیل حکومت بر اساس شریعت باور دارند) در خصوص این مسئله، به دو گروه «میانه­رو» و «رادیکال» تقسیم می­شوند.

- برخی از اسلام­گرایانی که به نظریه «ولایت فقیه» باور دارند، همچون آیت­الله منتظری و آیت­الله خامنه­ای به ضرورت جهاد ابتدایی در زمان غیبت معتقدند.

- استاد مطهری - به تبع علامه طباطبائی - تعبیر موسعی از دفاع (از توحید) به دست می­دهد که حتی جهاد ابتدایی (در زمان غیبت) را نیز شامل می­شود.

- برخی، همچون آیت­الله خوئی به نظریه «ولایت فقیه» و حکومت اسلامی معتقد نیستند، اما به جهاد ابتدایی در زمان غیبت کبرا باور دارند.

- در قرآن کریم و سنت نبوی، نمونه‌ای از جهاد ابتدایی وجود نداشته است.

- استدلال کسانی که جهاد ابتدایی را به زمان غیبت نیز تعمیم می­دهند، ضعیف به نظر می­رسد.

- بر اساس نظریه «همروی»، جنگ علیه کشورهای کافری که قصد جنگ با دولت اسلامی ندارند (مصداق جهاد ابتدایی) خلاف حکم عقل مستقل است. عقل مستقل «جهاد ابتدایی» به معنای مشهور را نفی می­کند؛ زیرا این حق را باید برای همه به رسمیت شناخت تا به جنگ ادیان منجر نشود.

- حتی اگر جهاد ابتدایی واجب بود، موضوع آن دولت­های ضددینی (مثلاً، در صدر اسلام) بود، نه دولت­های سکولار و مدرن. پس موضوع جهاد ابتدایی در دوران مدرن منتفی است.

- باز اگر - به فرض محال - مکلف به شروع جهاد به شکل ابتدایی بودیم، قراردادهای بین­المللی تحدید کننده مسئولیت­های فراملی دولت اسلامی تلقی می­شود.

کلیدواژه‌ها


  1. ابن تیمیه (1425ق)، رسالة فی قتال الکفار، بی­جا، بی­نا.
  2. آصفی، محمد مهدی (1421ق)، الجهاد، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
  3. بلاغی، محمدجواد (1431ق)، الرحلة المدرسیة، قم، مرکز العالی للعلوم و الثقافة الاسلامیه.
  4. تبریزی، میرزا جواد (1410ق)، منهاج الصالحین، قم، مهر.
  5. حائری، سید کاظم (1402ق)، الکفاح المسلح فی الاسلام، قم، فروردین.
  6. حسینی روحانی، سیدمحمد صادق (1413ق)، فقه الصادق، قم، مؤسسة دارالکتاب.
  7. حقیقت، سید صادق (1398)، روش­شناسی علوم سیاسی، ویراست چهارم، قم، دانشگاه مفید.
  8. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1396)، همروی فلسفه سیاسی و فقه سیاسی، تهران، هرمس.
  9. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1376)، مسئولیت­های فراملی در سیاست خارجی دولت اسلامی، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک.
  10. حلبی، ابوالصلاح (1403ق)، الکافی فی الفقه، تحقیق رضا استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین.
  11. حسینی خامنه­ای، سیدعلی، اجوبة الاستفتاءات، مسئله 1048، در:

(18/04/1400)  https://farsi.khamenei.ir/treatise-content?id=88

  1. موسوی خمینی، سید روح­الله (1379)، تحریر الوسیله، قم، مؤسسة النشر الاسلامی.
  2. رشیدرضا، محمد (1421ق)، تفسیر المنار، بیروت، دارالفکر.
  3. رکابی، شیخ (1418)، الجهاد فی الاسلام، بیروت، دارالفکر المعاصر.
  4. سروش، عبدالکریم (1373)، «مؤلفه ممتاز مدرنیسم»، مجله کیان، ش 20.
  5. سید رضی (1395)، نهج­البلاغه، تهران، پیام عدالت.
  6. صالحی نجف­آبادی، نعمت­الله (1386)، جهاد در اسلام، تهران، نشر نی.
  7. طباطبائی، سیدمحمدحسین (1403ق)، المیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.
  8. طوسی، محمدبن حسن (شیخ طوسی) (1412ق)، النهایه، بیروت، دارالاندلس - افست منشورات قدس قم.
  9. عارفی، محمد اکرم (1387)، اندیشه سیاسی آیت­الله خوئی، قم، بوستان کتاب.
  10. فاضل لنکرانی، محمدجواد (12 آذر 1394)، «جهاد ابتدایی در عصر غیبت مشروعیت دارد، ولی وجوب ندارد» حریم امام، ش196.
  11. فتح‌الله، احمد (1415ق)، معجم الفاظ الفقه الجعفری، الدمام، مطبعة المدوخل.
  12. فضل­الله، سیدمحمدحسین (1416ق)، الجهاد: دراسة استدلالیة نفهمه حول موضوعات الجهاد و مسائله، بیروت، دارالملاک.
  13. مصباح یزدی، محمدتقی (1383)، جنگ و جهاد در قرآن، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
  14. مطهری، مرتضی (1357)، جهاد، تهران، صدرا.
  15. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1393)، بردگی در اسلام، تهران، صدرا.
  16. مغنیه، محمدجواد (1414ق)، فقه الإمام جعفر الصادق، قم، انصاریان.
  17. منتظری، حسینعلی (1379)، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه محمود صلواتی، تهران، سرایی.
  18. ــــــــــــــــــــــــــــــ (1387)، حکومت دینی و حقوق انسان، قم، دانش ارغوان.
  19. نجفی، محمدحسن (1404ق)، جواهر الکلام، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
  20. نورمفیدی، سیدمجتبی (12 آذر 1394)، (گفت‌وگو)، حریم امام، ش196.
  21. Firestone, Reuven (1999), Jihad: The Origins of Holy War in Islam, UK, Oxford University Press.
  22. Jalaeipour, H. R. (1997), ٰThe Iranian Islamic Revolution: Mass Mobilization and its Continuity during 1976-96, Ph.D. Dissertation, London, Royal Holloway, University of London.
  23. Haghighat, Seyed Sadegh (2010), "Jihad from a Shi'a Hermeneutic Perspective", in: Bas de Gaay Fortman (and others) (Editors), Hermeneutics, Scriptural Politics, and Human Rights: Between Text and Context, Palgrave Macmillan.
  24. Koylu, Mustafa (2003), Islam and its Quest for Peace: Jihad, Justice and Education, Washington, D.C., The Council for Research in Values and philosophy.
  25. Nasr, Seyyed Hossein, “The Spiritual Significance of Jihad”, Al-Serat, Vol. IX, No. 1: http://eweb.furman.edu/~ateipen/islam/protected/jihad-nasr.htm (7/9/2021)