تأثیر عناصرکلامی در بینش و روشِ تاریخ‌نویسی‌یِ دورة صفویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه‌ شهیدچمران‌اهواز، اهواز، ایران.

2 گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

چکیده

سدة 10 ق عصر نوینی در تاریخ ایران و همسایگانش به شمار می­رود؛ چراکه با تأسیس دولت شیعی صفویه، رقابت­ها و دشمنی­های دیرپایی میان صفویان و حکومت­های­ سنی­مذهبِ غرب و شرق ایران ایجاد گردید. در این میان، کتب تاریخ‌نویسی نقش برجسته­ای در توجیه مبانی مشروعیت­بخش مذهبی دول رقیب و رویارویی­های عقیدتی و سیاسی میان آن­ها ایفا کردند. بخش مهمی از روایات مربوط به مبانی مشروعیت­بخش مذهبی­ی صفویان و رقبایشان و نیز مجادلات عقیدتی آن­ها با یکدیگر، تحت تأثیر عناصر و مفاهیم کلامی نگاشته شد. این مقاله با بهره­گیری از رویکردی تاریخی و روش «توصیفی و تحلیلی» در پی توضیح چرایی و چگونگی این مسئله­ برآمده است. نتایج نشان می­دهد: به سبب اتکای تاریخ­نویسی کلام­انگارانه به منابع معرفت­شناختی همچون عقل و نقل معتبر - قدرت نفی و اثبات محکمی در کنه چنین رویکردی بوده است. هواخواهان و مخالفان صفویان کوشیدند با بهره­گیری از چنین روشی، ضمن تأیید و اثبات گرایش‌های سیاسی و عقیدتی خود، مبانی مشروعیت­بخش مذهبی این دولت را اثبات و یا رد نمایند. موضوع هستة اصلی روایات، نقش مهمی در نوع روش به کار گرفته شده داشت.

تازه های تحقیق

سدة دهم تا دوازدهم هجری شروع عصر تازه­ای در تاریخ ایران و همسایگانش محسوب می­گردد؛ زیرا آغاز یک دوره تغییراتِ ایدئولوژیک، سیاسی و اجتماعی در تاریخ ایران، آناتولی و آسیای مرکزی است. در ایران، دولت صفویه سر کار آمد که در نتیجة آن، نه تنها مذهب تشیع دوازده امامی رسمی شد، بلکه بخش مهم مبانی مشروعیت­بخش این دولت نیز بر اساس دعوی پیوند خویشاوندی ایشان با ائمه اطهار‰ و دفاع و تبلیغ اندیشه­های شیعی استوار گردید. در آناتولی شرقی و آسیای مرکزی نیز، دولت‌های سنی­مذهب ترکمانان آق‌قویونلو، عثمانی­ها و ازبکان سرکار آمدند. از قضا، بخش مهم اندیشة مشروعیت­بخش این دولت­ها نیز به اندیشة جهاد اسلامی و دفاع و تبلیغ اسلام سنی وابستگی تمام داشت. این موضوع نه تنها سبب شروع و تداوم جنگ­های فرسایشی گردید، بلکه دعاوی این دولت ها در زمینة دفاع و تبلیغ اندیشه­های مذهبی و نیز وابستگی تام به خلافت سنی و امامت شیعی در تاریخ­نویسی دورة صفویه بازتاب یافت. مخالفان صفویان کوشیدند تا ضمن تبلیغ و تأیید اندیشه­های مذهب تسنن، دولت­های سنی تحت حمایت خویش را نیز مشروع سازند و مبانی مشروعیت­بخش دینی و مذهبی دولت صفویه را که مهم­ترین مخالف سیاسی و عقیدتی سنیان به شمار می‌آمد، به چالش بکشانند.

در سوی مقابل، تاریخ­نویسان هواخواه صفویان نیز ضمن دفاع از مبانی اعتقادی و دینی مشروعیت دولت صفوی، به­صورتی ویژه­، کار تئوریزه کردن ارکان مشروعیت­ساز این دولت را بر عهده گرفتند. به سبب نوع و ماهیت روایات مطرح شده از سوی تاریخ­نویسان مخالف و موافق دولت صفوی که عموماً دینی و مذهبی بودند، بینش و مفاهیم کلامی در دو وجه سلبی و ایجابی می­توانست بهترین زبان و رویکرد به منظور مخالفت و توجیه مبانی دینی و مذهبی مشروعیت دولت­ها در تاریخ­نویسی باشد. این رویکرد به سبب اتکا به منابعی کلامی­، مانند عقل و سنجش تاریخی، نقل معتبر و حتی خبر ناشی از خوش­گمانی به افراد و در نتیجه قدرت استدلالی و توجیه­ کنندگی که در جوهرة آن بود، مناسب­ترین و مؤثرترین روش برای رد و اثبات باورها و مبانی مذهبی­ مشروعیت­بخش ساختارهای سیاسی و عقیدتی حاکم به شمار می‌آمد. در این رویکرد، هستة اصلی روایت محل بحث تاریخ­نویس، نوع روش کاری وی را مشخص می­ساخت. برای مثال، اگر بحث درباره امامت تاریخی و یا اساس شکل­ گیری مذاهب شیعه و سنی صورت می­گرفت، به سبب اهمیت نظری، سیاسی و دینی این مباحث، روش بحث مفصل تاریخی با تکیه بر عقل مقایسه­ گر، نقل معتبر و خوش­گمانی نسبت به افراد، مورد استفاده قرار می­گرفت. گفت­ و­گو در باب موضوعاتی که نیاز به فضاسازی روانی داشت، همانند حذف مخالفان سیاسی و عقیدتی خانگی و طرح برخی از ارکان مشروعیت­ ساز دولت صفوی، بیشتر با اخذ مفاهیم کلامی و با انجام کمترین مباحث تاریخی صورت می­گرفت؛ زیرا از جنبة روان­شناختی، هدف اصلی نویسنده، یعنی پذیرش روایت و توجیه رویداد، دست­یافتنی­ تر می­شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  1. قرآن کریم

    1. ابن ابی­الحدید (1404ق)، شرح نهج­البلاغه، محمد ابوالفضل ابراهیم، قم، مکتبة آیة‌الله العظمی المرعشی النجفی;.
    2. ابن­اثیر، عزالدین­علی (1371)، الکامل، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی.
    3. ابن­بزاز اردبیلی(1373)، صفوة­الصفا، تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد، تهران، مصحح.
    4. اسکندرمنشی (1314ق)، تاریخ عالم­آرای­عباسی، تهران، دارالطباعه آقا سیدمرتضی.
    5. افوشته­ای ­نطنزی، محمود بن هدایت­الله (1373)، نقاوة ­الآثار فی ذکر الاخیار در تاریخ صفویه، تصحیح احسان اشراقی، چ دوم، تهران، علمی و فرهنگی.
    6. امینی ­هروی، امیرصدرالدین سلطان ­ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی، تصحیح و تعلیق محمدرضا نصیری، تهران، دانشگاه تهران.
    7. بابایی­سیاب، علی و جان­احمدی، فاطمه و آقاجری، هاشم (1397)، «شاخصه­های تاریخ­نگاری فاطمیان در گفتمان تاریخ­نگاری اسلامی»، دوفصلنامة علمی-پژوهشی تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری، تهران، دانشگاه الزهراء "، سال بیست­وهشتم، ش21، ش مسلسل 106.
    8. ترکمنی­آذر، پروین (1390)، «اندیشه­های غالب بر نوشته­های تاریخی دورة سلجوقی در ایران: کلام اشعری و حکمت عملی»، پژوهشنامة تاریخ تمدن اسلامی، سال چهل­و­چهارم، ش دوم.
    9. جعفریان، رسول (1388)، «تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی»، چاپ سوم، تهران، نشرعلم.
    10. حسن­بگی، علی (1395)، «دانشوران شیعه و نقد گزارش­های تاریخی بر پایه باورهای کلامی»، فصلنامة علمی- پژوهشی شیعه­شناسی، سال چهاردهم، ش 54.
    11. حسینی ­استرآبادی، حسین بن مرتضی (1366)، تاریخ ­سلطانی از شیخ­صفی تا شاه­صفی، تصحیح احسان اشرقی، تهران، علمی.
    12. حسینی قزوینی، یحیی بن عبداللطیف (1314)، لب­ التواریخ، بی­جا، نشریات مؤسسه خاور، مطبعه یمنی.
    13. خنجی ­اصفهانی، فضل­الله بن روزبهان (1382)، تاریخ عالم­آرای­امینی، تصحیح محمداکبر عشیق، میراث مکتوب.
    14. ــــــــــــــــــــــــــــ (1362)، سلوک ­الملوک، تصحیح و مقدمه محمدعلی موحد، تهران، خوارزمی.
    15. خواندمیر (1380)، تاریخ حبیب ­السیر، مقدمه استاد جلال الدین همایی، زیر نظر دکتر دبیرسیاقی،
      چ‌ دوم، تهران، خیام.
    16. رازی، فخرالدین (1420)، کتاب تفسیر مفاتیح ­الغیب، چ سوم، بیروت، دار­احیاء التراث
      العربی.
    17. ربانی گلپایگانی، علی (1396)، درآمدی بر کلام جدید، چ نهم، قم، هاجر.
    18. روملو، حسن­ (1384)، احسن ­التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، ج2، تهران، اساطیر.
    19. سبحانی، جعفر (1387)، راهنمای حقیقت، چ پنجم، تهران، مشعر.
    20. ــــــــــــــــــــــــــــ (1386)، سیمای عقاید شیعه، ترجمه جواد محدثی، تهران، مشعر.
    21. سیوری، راجر (1385)، ایران عصر صفوی، ترجمة کامبیز عزیزی، تهران. نشر مرکز.
    22. شاملو، ولی­قلی بن داودقلی (1375)، قصص­ الخاقانی، تصحیح حسن سادات­ ناصری، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    23. شریف­مرتضی (1411)، الذخیرة فی علم الکلام، به تحقیق سیداحمد حسینی، قم، مؤسسه النشر الاسلامی.
    24. شیخ ­طوسی (1411)، العقائد الجعفریه، قم، مکتبة النشر الاسلامی.
    25. شیخ­ مفید (1413)، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد. ج1، قم، کنگره شیخ­مفید.
    26. شیرازی (نویدی)، عبدی­بیگ (1369)، تکمله­الاخبار، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات دکتر عبدالحسین نوایی، تهران، نشر نی.
    27. صفری، نعمت­الله (1386)، «شیخ­مفید و تاریخ­نگاری او در کتاب الارشاد با توجه به برخی مبانی کلامی و اصولی او»، فصلنامه شیعه­شناسی، سال پنجم، ش 18.
    28. صفوی، شاه­طهماسب (1343)، تذکره شاه­طهماسب، برلن، چاپخانه کاویانی.
    29. طبری، محمد بن ­جریر (1387/1967)، تاریخ الامم و الملوک، ط. الثانیه، تحقیق محمدابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث.
    30. حلی، حسن بن یوسف (1409)، ترجمة الألفین، ترجمه وجدانی، چ دوم، قم، هجرت.
    31. ــــــــــــــــــــــــــــ (1386)، معارج الفهم فی شرح النظم، قم، دلیل ما.
    32. ــــــــــــــــــــــــــــ (1379)، نهج الحق و کشف الصدق، ترجمه علیرضا کهنسال، مشهد،
      عاشوراء.
    33. طباطبایی، سید محمد حسین (1386)، شیعه در اسلام، تحقیق و ویرایش محمدعلی کوشا، چ نهم، قم، واریان.
    34. غفاری­کاشانی، قاضی­احمد (1404)، تاریخ نگارستان، تصحیح مرتضی مدرّس­گیلانی، تهران، کتابفروشی حافظ.
    35. فلسفی، نصرالله (1353)، زندگانی شاه­عباس­اول، تهران، دانشگاه تهران.
    36. فیاض­لاهیجی (1372)، سرمایه ایمان در اصول اعتقادات، چ سوم، تهران، الزهراء.
    37. قادری، حاتم و رستم­وندی، تقی (1385)، «اندیشه ایرانشهری (مختصات و مؤلفه­های مفهومی)»، فصلنامة علمی- پژوهشی علوم­انسانی دانشگاه الزهراء "، سال شانزدهم، ش 59.
    38. قاضی عبدالجبار (1965-1962م)، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، تحقیق جورج قنواتی، قاهره، الدارالمصریه.
    39. قدیمی­قیداری، عباس (1390)، «درآمدی بر موانع و دشواری­های تاریخ­نویسی در ایران با تأکید بر عصر قاجار»، دوفصلنامه علمی پژوهشی تاریخنگری و تاریخنگاری، تهران، دانشگاه الزهراء "، سال بیست و یکم، ش 8، ش مسلسل 90.
    40. قزوینی، ابوالحسن (1367)، فواید­الصفویه، تصحیح، مقدمه و حواشی دکتر مریم میراحمدی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۷.
    41. کربلایی­پازوکی، علی (1384)، «نقش اندیشه­های کلامی در تاریخ­نویسی مسلمانان»، فصلنامة پژوهشی اندیشه نوین دینی، ش 3.
    42. لاهیجی، حسن­بن­عبدالرزاق (1375)، رسائل فارسی، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
    43. مشکور، محمدجواد (1372ش)، فرهنگ فرق اسلامی، چ دوم، مشهد، آستان قدس رضوی.
    44. مطهری، مرتضی (1393)، انسان و سرنوشت، چ چهل و پنج، تهران، صدرا.
    45. ــــــــــــــــــــــــــــ (1392)، آزادی معنوی، چ شصتم، تهران، صدرا.
    46. مظفر، محمدحسن (1377)، دلائل الصدق، ترجمه محمد سپهری، تهران، امیرکبیر.
    47. مظفر، محمدرضا (1387ش)، عقاید الامامیه، چ دوازدهم، قم، انصاریان.
    48. مکارم­شیرازی، ناصر (1386ش)، شیعه پاسخ می­گوید، چ هفتم، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب7.
    49. ملانوری، محمدرضا (1392)، «مفهوم­شناسی بدعت و بدعت­گذاران نزد عالمان شیعی و سنی»، نشریه هفت آسمان، ش 58.
    50. منجم ­یزدی، ملاجلال­الدین محمد (1366)، تاریخ عباسی یا روزنامه ملاجلال، به­کوشش سیف‌زطزطالله وحیدنیا، بی­جا، وحید.
    51. ­منشی­قزوینی، بوداق (1378)، جواهر­الاخبار، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام­نژاد، چاپ اول، تهران، میراث مکتوب.
    52. موسوی­فندرسکی، ابوطالب بن میرزابیک (1388)، تحفة ­العالم در اوصاف و اخبار شاه‌سلطان‌حسین، به کوشش رسول جعفریان، تهران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
    53. مؤلف مجهول (1334)، خلاصه التواریخ- تاریخ ملاکمال، به تصحیح و تحشیه ابراهیم دهگان، اراک، چاپ فروردین.
    54. نصیری، محمدابراهیم بن زین­العابدین (1373)، دستور شهریاران (سال­های 1105 تا 1110هـ . ق پادشاهی شاه­سلطان­حسین صفوی، به­کوشش محمدنادر نصیری­مقدم، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، 1373.
    55. واله­اصفهانی، محمدیوسف (1372)، خلدبرین (ایران در روزگار صفویان)، به­کوشش میرهاشم محدث، تهران، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
    56. وحیدقزوینی، محمدطاهر (1329)، عباسنامه یا شرح زندگانی ۲۲ساله شاه­عباس­ثانی (۱۰۵۲- ۱۰۷۳ق)، تصحیح و تحشیه ابراهیم دهگان، اراک، کتابفروشی داودی اراک.