مضامین شیعی در کاسه های فلزی دوره صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری/ هنرهای زیبا/دانشگاه تهران

چکیده

واکاوی هنر فلزکاری در عهد صفویه فرآیندی چند لایه و چند سویه است که با مطالعه و تفکیک لایه های مختلف، اجتماع، مذهب، سیاست و اقتصاد به زیرساخت های سنت و باورها و شعائر و مولفه های مذهب در بین ایرانیان می توان رسید. این پژوهش با هدف شناخت و بررسی کاسه ها و جام های فلزی دوره صفویه، تلاش دارد تا وجه تمایز فرم و عملکرد این ظروف را تحلیل و مورد مطالعه قرار دهد. در این راستا نمونه هایی از کاسه های فلزی موزه متروپولیتن مورد بررسی قرار گرفته و مضامین به کار رفته در آن ها در قالب نقش، خوشنویسی و ترکیب بندی، تحلیل شده است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی بوده و نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که مضامینی که در این کاسه ها مورد توجه صنعتگران و هنرمندان آن دوره قرار داشته، نمادهای مقدس در نزد شیعیان از جمله اسامی الله، چهارده معصوم (ع) و نمادهای عرفان اسلامی از جمله ترکیب بندی نقوش در شکل دایره ای و تکرار یک نام، دعا یا بیتی از شعرای فارسی زبان و همچنین نمادهای ملی و ایرانی همچون فلز به عنوان یک ماده مقدس و قابل احترام و در نهایت ترکیبی از شعائر ملی، شیعی و زیبایی شناسی عرفانی و حسی است.

تازه های تحقیق

در مطالعة موضوعات تحت بررسی، این نتایج به دست آمد:

1. در دورة صفویه هنر فلزکاری در ادامة دورة سلجوقی تا تیموری تداوم یافت؛ اما آنچه اهمیت می‌یابد این نظریه است که در این دوره خوانشی ایرانی از دین اسلام صورت گرفت و در نتیجة آن، معنای فلز، از یک جنس و مادة خام صرف، به یک نماد اسطوره‌ای، که در جریان عرفان اسلامی در دستان هنرمند، برای خدا در ذات حق ذوب می‌گردد و آبدیده می‌شود، ارتقا یافت.

2. ارزش نمادین فلز در جایگاه عرفان اسلامی و اندیشة شیعی در شکل کاسه‌هایی با کاربری خاص بازتعریف گردید و کاسه‌ها و جام‌هایی به منظور برکت‌طلبی، تفأل و محافظت از صاحب خود و آنچه را که دربر می‌گیرد، ساخته شد.

3. نقوش درون و بیرون کاسه‌ها و جام‌ها، همگی نمادین بوده و به اشعار شاعران فارسی زبان، اسامی خدا و امامان معصوم‰ مزیّن شده است.

4. نقوش کاسه‌ها از مرکز تا محیط دایره‌ای شکل کاسه طراحی می‌شد که به «وحدت وجود» در عرفان تشیع اشاره دارد.

در پاسخ به سؤالات پژوهش باید به این نکته اشاره نمود که مضامینی که موجب می‌گردد کاسه‌ها و جام‌های فلزی دورة صفویه قابل تشخیص و بحث باشند، تجمیع نمادهای ملی و اسطوره‌ای ایرانی، خوش‌نویسی نام «الله» و اسامی امامان معصوم و امام اول شیعیان‰، ابیاتی از ادبیات فارسی و ترکیب‌بندی‌هایی هستند که به عرفان اسلامی در تشیع اشاره دارند. در پاسخ به سؤال اصلی پژوهش به نظر می‌رسد مضامین شیعی در قالب تکرار اسامی مقدس و متبرّک نزد شیعیان و پیوند ریشه‌ای این الگو با سنّت‌ها و باورهای ملی در قالب مجموعه‌های برکت‌طلبی، شفابخشی و تفأل بروز نموده است.

کلیدواژه‌ها


1. آژند، یعقوب، «تأثیر هنرمندان مکتب تبریز در شکل‌گیری و گسترش مکتب استانبول»،هنرهای زیبا - هنرهای تجسّمی، دورة دوم، ش41، 1389.
2. ابن بابویه قمی، محمّد، معانی الاخبار،تصحیح علی اکبر غفّاری، قم، مؤسسة انتشارات اسلامی، 1361.
3. اتینگهاوزن، ریچارد، «هنر ایران در دورة سلجوقی»، ترجمة یعقوب آژند، کیهان فرهنگی، دورة دوم، ش139، 1376.
4. احسانی، محمّدتقی، هفت هزار سال هنر فلزکاری در ایران، تهران، علمی و فرهنگی، 1368.
5. افشار، ایرج، «فال نامه»، فرهنگ مردم، سال سوم، شماره 10، 1383.
6. افوشته‌ای نطنزی، محمود، نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار در تاریخ صفویه، به اهتمام احسان اشراقی، تهران، علمی و فرهنگی، 1373.
7. امینی هروی، امیر صدرالدین ابراهیم، فتوحات شاهی، تصحیح محمّدرضا نصیری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1383.
8. بورکهارت، تیتوس، هنر اسلامی، ترجمة مسعود رجب‌نیا، چ دوم، تهران، سروش، 1393.
9. بهار، مهرداد، جستاری چند در فرهنگ ایران، تهران، چشمه، 1362.
10. بیرونی، ابوریحان، التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، تصحیح جلال‌الدین همایی، چ دوم، تهران، بابک، 1362.
11. پرایس، کریستین، تاریخ هنر اسلامی، ترجمة مسعود رجب نیا، چ هشتم، تهران، امیرکبیر، 1393.
12. تاجبخش، احمد، ایران در زمان صفویه، شیراز، نوید شیراز، 1378.
13. ترکمان، اسکندربیگ، عالم آرای عباسی، تصحیح ایرج افشار، تهران، امیرکبیر، 1382.
14. توحیدی، فائق، مبانی هنرهای فلزکاری، نگارگری، سفالگری، تهران، سمیرا، 1386.
15. دیماند، اس، موریس، راهنمای صنایع اسلامی، عبدالله فریار، تهران، علمی و فرهنگی، 1383.
16. زرین‌کوب، عبدالحسین و همکاران، تاریخ ایران از ظهور اسلام تا آمدن دولت سلجوقیان (پژوهش کمبریج)، به کوشش حسن انوشه، تهران، امیرکبیر، 1385.
17. سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمة کامبیز عزیزی، چ چهارم، تهران، نشر مرکز، 1372.
18. شفیعی کدکنی، محمّدرضا، «عیاری و شاطری در سندی بسیار کهن»، جستارهای نوین ادبی، ش200، 1397.
DOI: https://doi.org/10.22067/jls.v51i1.80533
19. صفت‌گل، منصور، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران، مؤسسة خدمات فرهنگی رسا، 1381.
20. طباطبائی، محمدحسین، شیعه در اسلام، به اهتمام محمّدعلی کوشا، تهران، ادبا، 1392.
21. طبری، محمّد بن جریر، ترجمة تفسیر طبری، تصحیح، حبیب یغمایی، تهران، دانشگاه تهران، 1962.
22. قائم مقامی، جهانگیر و محقق، مهدی، مقدّمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخ، تهران، انجمن آثار ملی، 1394.
23. کربن، هانری و جمعی از خاورشناسان، ملّاصدرا؛ صدرالدین شیرازی معروف به ملاصدرا یا صدرالمتألهین فیلسوف و متفکر بزرگ اسلامی، ذبیح الله منصوری، تهران، جاویدان، 1361.
24. کونل، ارنست، هنر اسلامی، ترجمة یعقوب آژند، تهران، مولی، 1395.
25. ملیکیان شیروانی، اسدالله سورن، «دعاها و اشعار روی برنزهای صفوی»، در: هنر و معماری صفویه، به اهتمام شیلا کنبی و مزدا موحّد، تهران،  فرهنگستان هنر، 1388.
-         Al Ahmad, F., Divination Bowl with Inscriptions and Zodiac Signs, In: Smarthistory, 2015. https://smarthistory.org/ divination-bowl.
-         Allan, J., Canby, Sh. & Thompson, J., Hunt For Paradise: CourtArts of Safavid Iran 1501-76, New York: Skira Editors S.P.A, 2004.
-         Allan, J., Persian Metal Technology 700-1300 AD, London, Ithaca Press, 1979.
-         Cahen, C, “Futuwwa”, Encyclopedia of Islam. Vol II, 1991.
-         Canby, Sh.R., Shah Abbas; The Remaking of Iran, London, The British Museum Press, London, 2009.
-         Dale, S., F., The Muslim Epires of the Ottomans, Safavids and Mughals, Uk, Cambridge University Press, 2010.
-         Floor, W., “Asnaf”, in Ehsan Yarshater (ed.), Encyclopeda Iranica, Vol. II. 772-778, RKP, London, 1987.
-         Harper, P., O., The Royal Hunter: Art of the Sasanian Empire, New York, Asia Society, 1978.
-         Limbert, J., Shiraz in the age of Hafez: the glory of a medieval Persian city, University of Washington Press, 2004.
-         Melikian Chirvani, A.S., Islamic Metalwork from the Iranian World 8th-18th Centuries, London: Victoria and Albert Museum Catalogue, 1982.
-         Melikoff, I., Uyur idik uyardilar: Alevilik-Bektasilik arast1rmalar1. tercume: Turan Alptekin, Istanbul, Cem Yay1nevi, 1993.
-         Melvin-Koushki, M., “Is (Islamic) Occult Science Science?” Technollogy and Science, Vol.2, no 18, 2020.
-         Nasr, S. H. “Religion in Safavid Persia”, Iranian Studies, Vol., 1-2, no 7, 1974.
-         Perry, E., “The Rise of Shi'ism in Iran”, Cross-Sections Journal, Vol.2, no.6, 2010.
-         Rogers, M. J. & Ward, R. M., Topkapi Sarayi hazineleri Muhtesem Suleyman Cagl, Staarliche Museen Preu Brischer Kulturbesitz. Berlin, Museum Fur Islami Schekunst, 1988.
-         Savage-Smith, E. & Smith, M. B., Magic and Divination in early Islam, USA, Ashgate, 2004.
-         Spink, M., “Silver”, Encyclopædia Iranicaonline edition, 2015, available at: http://www.iranicaonline.org/articles/silver (accessed on 26 June 2015).
-         Ward, R., Islamic Metalwork, London: British Museum Press, 1993.
-         Zarcone, T., The Lion of Ali in Anatolia: History, Symbolism and Iconology, in: khosronejad, P. (Ed.)(2012). THE ART AND MATERIAL CULTURE OF IRANIAN SHI’ISM ICONOGRAPHY AND RELIGIOUS DEVOTION IN SHI’I ISLAM. New York, I.B. Tauris & Co LTD in association with Iran Heritage Foundation, 2012.
-         http://smarthistory.org/divination-bowl.
-         http://TheBlooklynMuseum.
-         http://The metmuseum.org.
-         http://Vam.ac.uk.
-         http://Britishmuseum.org.
-         http://Hermitagemuseum.org.
-         http://museum.razavi.ir.