بررسی تطبیقی مراحل شکل گیری و عوامل پیدایش سازمان وکالت امامیه و سازمان دعوت اسماعیلیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار،گروه معارف اسلامی،واحدبهبهان،دانشگاه آزاد اسلامی،بهبهان،ایران

چکیده

سازمان های وکالت امامیه و دعوت اسماعیلیه دو نهاد سری بودند که هرکدام با هدف انتشار و استمرار فعالیت های عقیدتی،سیاسی و تبلیغی خود در نواحی متعدد سرزمین های اسلامی و در چارچوب برنامه ای منظم و سازمان یافته ، با محوریت امامان و سلسله وکلا و داعیان خود به وجود آمدند.امامان معصوم (علیهم السلام) در عصر حضور برای تسهیل و امکان بهتر ارتباط با شیعیان سازمان وکالت را تشکیل دادند و امامان اسماعیلیه نیز با ایجاد سازمان دعوت و بهره گرفتن از داعیان خود کوشش نمودند ارتباط منظم با پیروان خود را فراهم کنند.لازم به ذکر است که اهمیت بررسی تطبیقی این دوسازمان موجب قضاوت بهتر تاریخی نسبت به سیاست ها،اهداف وعملکرد آنان می شود.
پرسش اصلی در این مقاله این است که دو سازمان وکالت و دعوت چه وجوه اشتراک و افتراقی در چگونگی شکل گیری و پیدایش سازمانی خود داشته اند؟در پاسخ می توان گفت،سازمان وکالت امامیه در شرایط خاص تاریخی دوره امام صادق(ع) به بعد بنا به دلایل افزایش تدریجی شیعیان ، سخت گیری روز افزون دولت عباسی ، دشمنی دیگر رقبا و مخالفان عقیدتی و سیاسی نسبت به آنان ،توسط امامان معصوم شکل گرفت.امامان(علیهم السلام) با اهداف چندگانه ساسی-اجتماعی به هدایت شیعیان ، حفظ ارتباط و صیانت از آنان ، گسترش و تحکیم عقاید شیعه ،احقاق حق اهل بیت و ترویج معارف شیعه کوششی مستمر داشتند.اسماعیلیه نیز با تشکیل سازمان دعوت مدعی امامت منصوص اسماعیل و فرزندش محمد بن اسماعیل، به عنوان امام پس از امام صادق(ع) بودند.

تازه های تحقیق

بررسی تطبیقی هر دو سازمان حاکی از آن است که وجوه اشتراک و افتراقی در مراحل شکل‌گیری و پیدایش میان آنان وجود داشته است. از جمله وجوه اشتراک این که سازمان‌های وکالت و دعوت پایه گذارانی داشتند (امام صادق(ع) و محمد بن اسماعیل) که در بستر تاریخی مناسب و با نقش محوری امام بنیان گذاشته شدند، آنان مراکز، پایگاه‌ها، وکیلان و داعیانی داشتند که در چارچوب وظایف سازمانی خود فعالیت می‌کردند. هردو سازمان با انتساب وراثتی خود به خط سیر امامت منصوص شیعه و پیوند دادن مشروعیت خود برمبنای آن، بر اصالت مشروعیت خویش تأکید داشتند و براین اساس حکومت‌های زمان را غاصب حق خود می‌دانستند، البته هردو سازمان برای دست‌یابی به حقوق و اهداف اختلاف دیدگاه داشتند به طوری که دعوت اسماعیلیه با نقش سیاسی و عملیاتی آشکارتر و جذب پیروان از طیف‌های مختلف و هر طریق، اهداف و عقاید خود را دنبال می‌کرد، ولی سازمان وکالت به هدایت شیعیان و اصلاح امور آنان، نشر معارف اهل‌بیت و زمینه‌سازی غیبت توجه داشت.

امامیه و اسماعیلیه برای حفظ خود وپیروان در مقابل خلفای عباسی به اصل تقیه تأکید داشتند و محتاطانه و به دور از جناح بندی‌های سیاسی اوایل دوره عباسی (هرچند که اسماعیلیه در آغاز کار و مقطعی کوتاه گرفتار فعالت سیاسی شدند) و زمینه‌های مساعدی که فراهم شد، سازمان‌های وکالت و دعوت را ایجاد کردند. یکی دیگر از عوامل پیدایش هردو سازمان برای بقا و استمرار جمع‌آوری منابع مالی بود. اندیشه مهدویت و تشکیل حکومت اسلامی از اصول اعتقادی هردو سازمان بود که البته امامیه معتقد بود زمانی فراهم می‌شود که ساختار قدرت از دست طاغیان و ظالمان درآید، از طرفی اسماعیلیه در دوره ستر محمد بن اسماعیل را مهدی آمال خود دانسته و در دوره کشف عبیدالله مهدی با این عنوان، کوشش برای جذب توده‌های ناراضی، جذب پیروان و تشکیل حکومت داشت.

از طرفی سازمان‌های مزبور وجوه افتراق و تمایزی نسبت به هم نیز داشتند. هرچند هردو سازمان تأسیسی بودند، ولی محمد بن اسماعیل با تأسیس سازمان دعوت و عدم پذیرش خط سیر امامت در امام موسی کاظم(ع) پس از رحلت امام صادق(ع) به نوعی خود را از مسیر امامیه و سازمان وکالت جدا نمود و اهداف و سیاست‌های سازمانی خود را دنبال کرد. سازمان وکالت از بدو تأسیس تا زمان خاتمه، یعنی پایان غیبت صغری بر اصول و اهداف خود از جمله تقیه، هدایت اعتقادی و سیاسی پیروان‌، زمینه‌سازی غیبت و دیگر اهداف پایبند باقی ماند. ولی اسماعیلیه به سیاست‌هایی که در دوران ستر از جمله تقیه و مهدویت محمد بن اسماعیل داشت را در دوران کشف تغییر دادند و با اصلاحات دینی و سیاسی عبیدالله مهدی با کوشش برای به دست آوردن خلافت و آشکار کردن سیاست‌های خود روندی جدید در سازمان دعوت ایجاد کردند، هرچند که در همان دوران ستر با تلاش برای جذب حداکثری پیروان و نقش سیاسی آشکارتر توجه داشت.

سازمان‌های وکالت و دعوت هرکدام در چارچوب اهداف و اصول تأسیس خود بر فضای عقیدتی، اجتماعی و سیاسی زمان خود تأثیر گذاشتند و مورد توجه آمال و آرزوهای پیروان خود قرار گرفتند و برهمین اساس بود که این سازمان‌ها براساس اصل تقیه و زیرزمینی برای حفظ موقعیت و رسیدن به اهداف خود فعالیت می‌کردند و چنان که در این نوشتار دیدیم در باب اهداف تأسیس و برنامه‌ها‌، وجوه تمایز و تفاوت دیدگاه‌هایی هم داشتند.

کلیدواژه‌ها

مراجع

1. ابن خلدون، عبدالرحمن محمد، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمدپروین گنابادی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1374.
2. ابن شهرآشوب، رشیدالدین محمدبن علی‌، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه، 1379ق.
3. ابن طقطقی، محمدبن علی بن طباطبا، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، تحقیق عبدالقادرمحمدمایو، بیروت: دارالقلم العربی، 1418ق.
4. ادیب‌، عادل، (1374)، زندگانی تحلیلی پیشوایان ما، ترجمه اسداله مبشری، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص187.
5. اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات والفرق، تصحیح محمد جواد مشکور، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1361.
6. اصفهانی، ابوالفرج علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
7. امین، احمد، ضحی الاسلام، قاهره، مکتبه النهضه المصریه، 1956م.
8. برتلس، اندره یوگنی، ناصرخسرو و اسماعیلیان، ترجمه آرین پور، تهران:بنیاد فرهنگی ایران، 1346.
9. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، انتشارات توحید، 1379.
10. جباری، محمد رضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ایمه، قم، مؤسسه آموزشی وپژوهشی امام خمینی(ره)، 1382.
11. جعفری، حسین محمد، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه محمد تقی آیت الهی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1378.
12. جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(علیهم السلام)، قم، انتشارات انصاریان، 1379.
13. جوینی، عطاملک، تاریخ جهانگشای جوینی، به کوشش محمدقزوینی، لیدن، 1937م.
14. الحرالعاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه الی تحصیل مسایل الشریعه، بیروت، دارالاحیا التراث العربی، 1391ق.
15. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)، ترجمه محمدتقی آیت اللهی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1386.
16. حمدانی، عباساسماعیلیان در تاریخ، قسمت دولت فاطمیان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات مولی، 1368.
17. دفتری، فرهاد، مختصری در تاریخ اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره ای، تهران، نشر فرزان روز، 1388.
18. الدواداری، ابوبکربن عبدالله، کنزالدرر و جامع الغرر، السادس«الدره المضیه فی الاخبار الدوله الفاطمیه» تحقیق صلاح الدین منجد، قاهره: الدراسات الاسلامیه، 1961م.
19. سجستانی، ابویعقوب اسحاق بن احمد، اثبات النبوءات، تصحیح عارف تامر، بیروت: بی نا، 1996م.
20. شهرستانی، ابوالفتح محمدبن عبدالکریم، الملل والنحل، تحقیق محمدسیدگیلانی، بیروت: دارالمعرفه، بی‌تا.
21. صدوق، محمد بن علی بن حسین (ابن بابویه) کمال الدین و تمام النعمه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1359.
22. طبا طبایی، محمد حسین، شیعه در اسلام، قم، انتشارات اسلامی، 1373.
23. طبری، محمدبن جریر، تاریخ الامم والملوک، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1986م.
24. طوسی، محمدبن الحسن، اختیارمعرفه الرجال (رجال الکشی)، تصحیح مصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1348.
25. طوسی، محمد بن الحسن(1390). الاستبصارفیما اختلف من الاخبار، تهران: دارالکتب الاسلامیه، 1390.
26. طوسی، محمدبن الحسن، تهذیب الاحکام، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1390ق.
27. طوسی، محمد بن الحسن، کتاب الغیبه، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، 1417ق.
28. عاملی، جعفر مرتضی، دراسات و بحوث فی التاریخ والاسلام، قم، انتشارات اسلامی، 1409ق.
29. غالب، مصطفی، الحرکه الباطنیه فی الاسلام، بیروت: دارالاندلس، 1416ق.
30. فرمانیان، مهدی، اسماعیلیه(مجموعه مقالات)، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381.
31. قاضی نعمان، ابوحنیفه محمد، تأویل الدعائم‌، قاهره: دارالمعارف‌، بی‌تا.
32. قاضی نعمان، ابوحنیفه محمد، دعائم الاسلام، تحقیق ع. ا. فیضی، قاهره: دارالمعارف، 1965م.
33. قاضی نعمان قاضی نعمان، ابوحنیفه محمد، شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، تحقیق محمد الحسینی حلالی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1412ق.
34. القرشی، ادریس عمادالدین، زهرالمعانی، تقدیم و تحقیق مصطفی غالب، بیروت:مؤسسه الجامعیه للدراسات والنشر والتوزیع، 1991م.
35. القریشی، ادریس عمادالدین،‌. عیون الاخبار و فنون الآثار، تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دارالاندلس، 1406م.
36. کامل حسین، محمد‌، طائفه الاسماعیلیه تاریخها نظمها عقایدها، قاهره: مکتبه النهضه العربیه، 1959م.
37. کرمانی، حمید الدین، المصابیح فی اثبات الامامه، تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دارالمنتظر، 1416ق.
38. کلینی، محمد بن یعقوب، الاصول الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، بیروت، دارصعب، 1401ق.
39. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1404ق.
40. محرمی، غلامحسین، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1386.
41. مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران، انتشارات کویر، 1395.
42. مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه للامام علی بن ابی طالب، نجف، مطبعه الحیدریه، 1373ق.
43. مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1370.
44. مظفر، محمدحسین، تاریخ شیعه، ترجمه محمد باقر حجتی، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1368.
45. مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی المعرفه حجج الله علی العباد، ترجمه رسولی محلاتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی1386.
46. نجاشی، احمد بن علی، رجال الجاشی، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1407ق.
47. نعمانی، محمدبن ابراهیم، الغیبه، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران: مکتبه الصدوق، بی‌تا.
48. نوبختی، ابوالحسن حسن بن موسی. فرق الشیعه، نجف: بی نا، 1959م.
49. نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسایل، قم، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، 1408ق.
50. نویری، شهاب الدین احمد، نهایه الارب فی فنون الادب، قاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب، 1980-1992م.
52. نیشابوری، احمدبن ابراهیم، اثبات الامامه، تحقیق مصطفی غالب، بیروت: دارالاندلس، 1416ق.
52. همدانی، رشیدالدین فضل الله، جامع الواریخ (قسمت اسماعیلیان و نزاریان و داعیان و رفیقان)، به کوشش محمدتقی دانش پژوه و محمد مدرسی زنجانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1356.
53. یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمدابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1387.
54. یمانی، محمد بن محمد، سیره الحاجب جعفر، تصحیح ایوانف، مجله کلیه اللآداب باجامعه المصریه، قاهره، 1936م.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 18، شماره 72
دی 1399
صفحه 7-44

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار