بررسی و تحلیل ابعاد سیاسی - اجتماعی جنبش شیعی علویان طبرستان (243-308ق) بر پایه نظریه کنش جمعی چارلز تیلی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه تاریخ و باستان شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران، ایران

2 استادیارگروه تاریخ و باستان شناسی ،واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران ایران (نویسنده مسئول)

3 استاد گروه و باستان شناسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی ، تهران، ایران

چکیده

برپایی حکومت علویان، مهم­ترین رویداد سیاسی بود که پس از ورود اسلام به ایران در طبرستان شکل گرفت. کاربست نظریة «کنش جمعی» از چارلز تیلی که به انقلاب­ها و حرکت­های اجتماعی می­پردازد، در ارائة خوانشی جدید از این جنبش تأثیرگذار است. در پژوهش حاضر، با استناد به منابع کتابخانه­ای و روش توصیفی - تحلیلی، جنبش علویان با رویکرد به آراء تیلی بررسی شده است. سؤال اصلی مقاله این است که کاربست نظریة یادشده، چه ابعادی از این جنبش را نمایان می­کند؟ به نظر می­رسد علویان از راه­اندازی این جنبش، تحقق سه هدف را در نظر داشتند:
1. حفظ بقا؛ 2. رسیدن به قدرت سیاسی؛ 3. گسترش مبانی تشیع. بر این اساس، پس از رسیدن به قدرت، با عنایت به هویت دینی مشترک با مردم و حاکمان بومی، سازمانی با شاکلة نظامی و دینی ایجاد گردید. بسیج منافع توسط رهبران علوی به صورت تهاجمی و تدارکاتی بوده و ماهیتی اجبارآمیز و هنجاری داشته است. عنصر قدرت در این جنبش، دو سویة تقابلی (خلافت سنی/ حکومت شیعی) دارد. مهم­ترین فرصت­های پیش­آمده برای رهبران جنبش، عبارت است از: ایجاد هویت دینی مشترک، بهره­جویی از توان نظامی حاکمان محلی و استفاده از ظرفیت­های توده. سامانیان و کینخواریان، مهم‌ترین عوامل تهدید علویان بودند که سیاست سرکوب را پیش گرفتند. نوع کنش جمعی علویان، رقابتی و نوخواهی بوده و بر مبنای تقابل دوگانه خودی - بیگانه شکل گرفته است.

تازه های تحقیق

علویان طبرستان در طول 115 سال بر این ناحیه حکومت راندند و رویدادهای مهمی در این دوران، میان آن­ها و سایر گروه­های رقیب به وقوع پیوست. بررسی ابعاد گوناگون این جنبش بر اساس مبانی نظریة «کنش جمعی» تیلی، نشان می­دهد که این گروه در شمار مدعیانی بودند که با استفاده از متغیرهای پنج­گانة تیلی (منافع، سازمان، بسیج، کنش جمعی و فرصت)، در دوره­ای که هم­زمان با چیرگی حکومت عباسی بوده است، منابع گروهی خود را برای نفوذ در ارکان حکومت وقت و پیشبرد هدف­های خود به کار گرفتند و در نهایت، با ایجاد تغییرات بنیادی در ساختار سیاسی - اجتماعی این منطقه، قدرت را به دست آوردند. علویان با راه‌اندازی کارزار مبارزاتی فراگیر، دو هدف کوتاه­مدت (جذب توده­ها و نخبگان سیاسی جامعه) و بلندمدت (تشکیل دولت و حکومت شیعی مستقل و خودمختار) را در نظر داشتند. حاکمان علوی برای تحقق این هدف، سازمانی منسجم راه­اندازی کردند که بر سلسله­مراتبی مبتنی بود و حاکم در رأس آن، قرار داشت. منافع اصلی سادات علوی از آمدن به طبرستان و راه­اندازی جنبش اعتراضی در سه محور حفظ بقا، رسیدن به قدرت سیاسی و گسترش مبانی تشیع؛ بنابراین، آمیزه­ای از انگیزه­های شخصی و گروهی و به عبارت دیگر، منافع سیاسی و ایدئولوژیک در تأسیس سلسلة علویان مؤثر بوده است. آن­ها با تکیه بر مخالفت­های سیاسی و اعتقادی خود با گروه غالب یعنی طاهریان که کارگزاران خلیفة عباسی بودند، هیجانات و توجهات مردم بومی منطقه و نیز حاکمان ناراضی وقت را جلب کردند و پس از کوششی فرهنگی به مدت چند دهه، هویت مشترک دینی به وجود آوردند و در نهایت، سازمانی با ساختار نظامی و مذهبی تأسیس نمودند. بدین­ترتیب، شبکه­ای منسجم از روابط وحدت­بخش میان اعضای گروه­های مدعی و چالش­گر شکل گرفت که گروه رقیب را با چالش مواجه کرد.

رهبران شیعیان علوی به صورت تهاجمی و تدارکاتی و با ماهیتی اجبارآمیز و هنجاری، اقدام به بسیح منافع نمودند. درباره تهاجمی بودن بسیج منافع، به این نکته می­توان اشاره کرد که رهبران جنبش علویان طبرستان در برابر فرصت­های ایجادشده، به گردآوری منابع پرداختند تا به منافع جدیدی دست یابند. این منابع شامل ابزارهای جنگی و نیروی انسانی بوده است. هم­چنین در برهه­هایی از تاریخ، این جنبش که ثبات نسبی بر قلمرو آنان حاکم بوده، بسیج منافع به صورت انباشت و ذخیره­سازی صورت گرفته است که در این نوع بسیج، آینده­نگری حاکمان به خوبی نمود دارد. قدرت در این جنبش، دو سویة اصلی دارد: خلافت سنی عباسی در یک‌سو و حکومت شیعی علوی در سوی دیگر به رقابت با هم پرداخته­ و موازین دیگری را به چالش کشیده­اند؛ بنابراین، مفهوم قدرت در این جنبش، معنایی تقابلی پیدا می­کند. کارگزاران خلیفه در طبرستان (طاهریان، صفاریان و سامانیان)، همواره سیاست سرکوب را در برابر علویان پی گرفتند و حتی امیر سامانی بیش از ده سال، حکومت علویان را با اضمحلال کامل مواجه ساخت. در جریان این جنبش، فرصت­هایی ایجاد شده بود که حاکمان علوی با در نظر گرفتن آن فرصت­ها، حکومت خود را شکل دادند؛ از جمله: ایجاد هویت مشترک دینی با مردم منطقه، و بهره­برداری از قدرت نظامی حاکمان بومی و مردم عادی. عواملی که سادات علوی را تهدید می­کرد، در یک نگاه کلی به دو دسته تقسیم می­شود: 1. درون قلمرو مانند کینخواریان؛ 2. بیرون قلمرو مانند طاهریان، صفاریان (کم‌تر) و سامانیان (بیش‌تر). هم­چنین کنش جمعی علویان، ماهیتی رقابتی و نوخواهانه داشت و بر پایة تقابل دوگانه خودی / بیگانه شکل گرفته بود.

 

 

کلیدواژه‌ها

مراجع

1. آملی، اولیاءالله، تاریخ رویان، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1348.
2. ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد، کامل (تاریخ بزرگ اسلام و ایران)، ترجمة عباس خلیلی، تهران: علمی، 1368.
3. ابن اسفندیار، بهاءالدین محمد بن حسن، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران: کلالة خاور، 1366.
4. ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد، تاریخ ابن خلدون، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
5. ابن عنبه، احمد، عمده­المطالب، به تحقیق محمدحسن آل­طالقانی، نجف: مطعبه­الحیدریه، 1380ق.
6. اسکاچپول، تدا، بینشوروشدرجامعه­شناسیتاریخی، ترجمة هاشم آقاجری، تهران: مرکز، 1388.
7. اسماعیلی، یوسف، سیری در تاریخ تشیع مازندران (از آغاز تا پایان قرن هشتم هجری)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1387.
8. اشپولر، برتولد، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمة جواد فلاطوری، چاپ چهارم، تهران: علمی و فرهنگی، 1373.
9. اعظمی­سنگسری، چراغ­علی، «گاوبارگان پادوسبانی، بازماندگان ساسانیان در رویان از 22 تا 1006 هجری»، مجلة بررسی­های تاریخی، شمارة 53، 1353.
10. افندی اصفهانی، میرزاعبدالله، ریاض­العلما، به کوشش سیدمحمود مرعشی، به تحقق سیداحمد حسینی، قم: کتابخانة آیت­الله مرعشی نجفی، 1403ق.
11. بهنیافر، احمدرضا، «نقش شرایط داخلی ایران در شکل­گیری حکومت علویان طبرستان»، پژوهش‌نامة انقلاب اسلامی، سال 7، شمارة 14، 1387.
12. پناهی، محمدحسین، نظریه­های انقلاب: وقوع، فرآیندها و پیامدها، تهران: سمت، 1389.
13. ترکمنی­آذر، پروین، «مذهب دیلمان در دورة اسلامی»، فصل­نامة فرهنگ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، شمارة 56، 1384.
14. تیلور، استن، انقلاب­ها و علوم اجتماعی، ترجمة علی مرشدی­زاد، تهران: دانشگاه شاهد، 1388.
15. تیلی، چارلز، از بسیج تا انقلاب، ترجمة علی مرشدی­زاد تهران: پژوهشکدة امام خمینی و انقلاب اسلامی، 1388.
16. رحمتی، محمدکاظم، زیدیه در ایران، تهران: پژوهشکدة تاریخ اسلام، 1392.
17. رضوی، ابوالفضل و سعیده آذر، «عوامل اقتدار و مشروعیت حکومت علویان طبرستان»، پژوهش­نامة تاریخ اسلام، سال 6، شمارة 23، 1395.
18. شاهمرادی، مسعود، «تشیع امامی در دوران باوندیان اسپهبدی طبرستان»، مجلة رهیافت تاریخی دانشگاه اصفهان، شمارة 16، 1395.
19. شورمیج، محمد و رمضان رضایی، «چگونگی استقرار و تثبیت تشیع امامی در طبرستان از قرن سوم تا پایان هشتم هجری»، مجلة ادیان و عرفان، سال 51، شمارة 2، 1397.
20. شورمیج، محمد و هم‌کاران، «نقش و عملکرد ناصر کبیر در نشر اندیشة شیعی در طبرستان»، مجلة تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، سال 8، شمارة 26، 1396.
21. شیخ مفید، محمد بن محمد، المسائل­السرویه، تحقیق صائب عبدالحمید، بیروت: دارالمفید، 1414ق.
22. قجری، حسینعلی، جامعه­شناسی سیاسی انقلاب، تهران: پیام نور، 1393.
23. گیدنز، آنتونی، جامعه­شناسی، ترجمة منوچهر صبوری، تهران: نی، 1386.
24. مجد، مصطفی، ظهور و سقوط علویان طبرستان (تاریخ سیاسی - اجتماعی علویان طبرستان 250-316 ق)، تهران: رسانش، 1386.
25. مشیرزاده، حمیرا، درآمدی نظری بر جنبش­های اجتماعی، تهران: پژوهشکدة امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی، 1381.
26. مرتضی، علی بن حسین، رسائل­المرتضی، به کوشش سیداحمد حسینی و سیدمهدی رجایی، قم: دارالقرآن الکریم، 1405ق.
27. مرعشی، ظهیرالدین بن نصیرالدین، تاریخ طبرستان، رویان و مازندران، به کوشش محمدحسین تسبیحی، تهران: مؤسسة مطبوعاتی شرق، 1368.
28. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، مروج­الذهب و معادن­الجواهر، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1360.
29. معلمی، مصطفی، «روابط خاندان باو با سلاجقه و قدرت سیاسی تشیع امامیه در سدة 5 و 6»، مجلة تاریخ اسلام در آیینة پژوهش، سال 5، شمارة 3، 1387.
30. موسوی­نژاد، سیدعلی و سیداکبر موسوی تنیانی، «بررسی انتقادی دیدگاه­ها دربارة مذهب ناصر کبیر و خاندان او»، مجلة تاریخ اسلام باقرالعلوم، سال 16، شمارة 2، 1394.
31. نش، کیت، جامعه­شناسی سیاسی معاصر، ترجمة محمدتقی ذلفروز، تهران: کویر، 1380.
32. هانت، لین، کنش جمعی چارلز تیلی، ترجمة هاشم آقاجری، تهران: مرکز، 1388.
33. یوسفی، صفر، «سیر تحول دین و مذهب در مازندران»، مجلةفقهوتاریختمدن، سال4، ش16، 1387.
34. Della Porta, Donatella and Diani, Mario, social movement: in introduction, 2nd edition, UK, Blackwell publishers, 2006.
35. Tarrow, Sidney, Power in Movement, Social-Movement, Collective Action and Politics, Cambridge, Cambridge University Press, 1994.
36. Tilly, Charles, social movements and national-politics, in Wright, C. and Harding, S (eds), USA, university Michigan Press, 1984.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 18، شماره 71
مهر 1399
صفحه 97-122

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار