ردّیه‌های تاریخی علیه شیعه نقد و بررسی «منهاج السّنة النّبویه»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه باقر العلوم

2 دانش‏ آموخته مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی

چکیده

با توجه به اینکه بسیاری از افکار وهّابیان در اندیشه‏های ابن تیمیه (728ق) ریشه دارد، به نظر می‏رسد نقد عالمانه و غیرجانب‌دارانة آراء ابن تیمیه می‏تواند دریچه‏ای به سوی تفاهم مذهبی در امّت اسلامی و کنار رفتن اوهام سست‏بنیاد بگشاید. کتاب منهاج السنّة النّبویه فی الرّد علی الشیعة و القدریه، نوشتة ابن تیمیه را می‏توان آینة تمام نمای ردّیه‏ها علیه شیعه شمرد. در این نوشتار، نُه گزارش منتخب از مجموع قریب دویست گزارش تاریخی موجود در کتاب مزبور، با استفاده از روش‌های متعارف نقد تاریخی از منظر درونی و بیرونی نقد و بررسی شده است. محورهای اصلی نقد عبارت است از: ساختار مباحث تاریخی منهاج السنه، ارزیابی اسناد و ارجاعات گزارش‌های منتخب، ارزیابی راویان مورد استناد در گزارش‌های منتخب، و ارزیابی شیوة نقد ابن تیمیه در گزارش‌های منتخب. به استناد یافته‏های این مقاله، می‏توان نگاه تاریخی ابن تیمیه را فاقد اعتبار شمرد.

تازه های تحقیق

آنچه گذشت گرچه تنها واکاوی و نقد و بررسی نُه مورد از قریب دویست گزارش تاریخی مندرج در منهاج السنه بود، ولی تصویری کلی از روش تاریخی ابن تیمیه را می‌نمایاند. در نگاهی کلی و البته مستند به این نُه گزارش، محورهای اصلی روش تاریخی ابن تیمیه را می‏توان در محورهای ذیل خلاصه کرد:

ـ پی‌روی نکردن از منطقی روشن در بیان مدعیات تاریخی؛

ـ فاقد سند بودن بسیاری از مدعیات و کم بودن ارجاعات؛

ـ غیرمشهور بودن برخی از منابع مورد استناد او؛

ـ تعارض گزارش‌های مستند به منابع مشهور با دیگر گزارش‌های همان منابع یا دیگر منابع؛

ـ منحصر بودن مصادر مورد استناد او به منابع اهل‌سنّت؛

ـ مردود یا مشکوک بودن بیشتر شخصیت‌های مورد استناد ابن تیمیه در منابع اهل‌سنّت؛

ـ تحریف کامل گزارش‌های موجود در منابع؛

ـ کاستن یا افزودن دلخواه گزارش‌ها برای نیل به مقصود؛

ـ پراکنده و نابسامان بودن روش نقد او.

اگر این یافته‏ها از سوی صاحب‌نظران پذیرفته شده باشد، می‏توان مبتنی بر آن، نگاه تاریخی ابن تیمیه را فاقد اعتبار شمرد. بی‏تردید، برای رسیدن به باوری قطعی در این زمینه، نقد دیگر گزارش‌های تاریخی مندرج در منهاج السنه و نیز دیگر آثار ابن تیمیه، باید بررسی‏های دیگری صورت پذیرد و البته باید پاسخ‌های احتمالی مدافعان ابن تیمیه را نیز شنید. ولی آنچه باید بر آن پای فشرد ضرورت اهتمام جدّی‏تر کانون‌های دینی و دانشگاهی سنّی و شیعی به نقدهای علمی دور از جنجال‌های مورد علاقه و حمایت دشمنان امّت اسلامی است. امید است این مقاله شایستگی آن را داشته باشد که معطوف به هدف فوق، به عنوان نخستین گام برای نقد دیدگاه‌های تاریخی ابن تیمیه، مورد پسند ارباب اندیشه قرار گیرد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. آذرنوش، آذرتاش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران، نی، 1379.
  2. ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، قم، منشورات مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، 1404.
  3. ابن اثیر، عزالدین علی، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، 1409.
  4. ــــــــــــــ ، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر/ دار بیروت، 1385ق.
  5. ابن‌تیمیه، منهاج السنة النبویه، تحقیق محمّد رشاد سالم، عربستان، ‌ادارة الثقافة و النشر بجامعه، 1406.
  6. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1412.
  7. ابن حبّان تمیمی بستی، محمّد، الثقات، حیدرآباد دکن، مؤسسة الکتب الثقافیه، 1393ق.
  8. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بیروت، دارالفکر، 1404.
  9. ــــــــــــــ ، تقریب التهذیب، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، ط. الثانیه، بیروت،‌ دارالکتب العلمیه، 1415.
  10. ابن خلدون، ابوزید عبدالرحمان بن محمّد، العبر و دیوان المبتدا و الخبر، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1363.
  11. ابن سعد، محمّد کاتب واقدی، الطبقات الکبری، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1410.
  12. ابن شبه نمیری، ابوزید عمر بن شبه، تاریخ المدینه، تحقیق فهیم محمّد شلتوت، قم،‌ دارالفکر، 1410.
  13. ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن بن هبةالله، تاریخ مدینة دمشق،‌ تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415.
  14. ابن قتیبه، ابومحمّد عبدالله بن مسلم دینوری، الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالاضواء، 1410.
  15. ــــــــــــــ ، تأویل مختلف الحدیث، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
  16. ــــــــــــــ ، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، ط. الثانیه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1992.
  17. ابن کثیر دمشقی، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، 1407.
  18. ابن منظور، مختصر تاریخ دمشق لابن عساکر، تحقیق روحیة النّحاس و محمّد مطیع الحافظ، بیروت، دارالفکر، 1411.
  19. ابن هشام، عبدالملک حمیری معافری، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  20. ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، بیروت، دار احیاء‌ التراث العربی، 1415.
  21. ــــــــــــــ ، مقاتل الطالبیّین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  22. امینی، عبدالحسین احمد، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت، دارالکتاب العربی، 1397ق.
  23. ایجی، عضدالدین، المواقف،‌ تحقیق عبدالرحمان عمیره، بیروت،‌ دارالجیل، 1417.
  24. بخاری، محمّد بن ابراهیم، التاریخ الکبیر، دیار بکر ترکیه، المکتبة الاسلامیه، بی‌تا.
  25. ــــــــــــــ ، صحیح البخاری، بیروت، دارالفکر، 1401.
  26. برقعی، سید علی‌اکبر، راهنمای دانشوران (در ضبط نامها، نسبها و نسبتها)، قم، چاپ‌خانة تابش، 1328.
  27. بغوی، ابومحمّد حسین بن مسعود فرّاء، تفسیر البغوی المسمّی معالم التنزیل، تحقیق خالد عبدالرحمان العک و مروان سوار، بیروت، دارالمعرفه، 1406.
  28. بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الأشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417.
  29. ــــــــــــــ ، فتوح البلدان، ترجمة محمّد توکّل، تهران، نقره، 1337.
  30. بیهقی، ابو بکر احمد بن الحسین، دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1405.
  31. ثقفی کوفی، ابو اسحاق ابراهیم بن محمّد، الغارات، تحقیق جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، انجمن آثار ملّی، 1353.
  32. حموی، ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ط. الثانیه، بیروت، دار صادر، 1995.
  33. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن علی، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417.
  34. عصفری، خلیفة بن خیّاط، تاریخ خلیفة بن خیّاط، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1415.
  35. ــــــــــــــ ، طبقات خلیفه، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1414.
  36. خوئی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، ط. الخامسه، بی‌جا، بی‌نا، 1413.
  37. دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر، سؤالات حمزه، تحقیق موفق بن عبدالله بن عبدالقادر، ریاض، مکتبة‌ المعارف، 1404.
  38. دینوری، ابوحنیفه، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم، منشورات‌الرضی، 1368.
  39. ذهبی،‌ شمس‌الدین محمّد بن احمد، (الف)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ط. الثانیه، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی،  1413.
  40. ــــــــــــــ ، تذکرة الحفّاظ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
  41. ــــــــــــــ ، (ب)، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب الأرنؤوط و حسین الأسد، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413.
  42. زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ط. الخامسه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1980.
  43. سمعانی، ابوسعید عبدالکریم بن محمّد، الأنساب، تحقیق عبدالرحمان بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، مجلس دائرةالمعارف العثمانیه، 1382ق.
  44. شریف مرتضی، الفصول المختاره، تحقیق سید نور دین جعفریان اصفهانی، یعقوب جعفری و محسن احمدی، ط. الثانیه، بیروت، دارالمفید للطباعه و النشر، 1414.
  45. شوشتری (تستری)، محمّدتقی، قاموس الرجال، قم، اسلامی، 1419.
  46. شهرستانی، ابوالفتح محمّد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمّد سید گیلانی، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
  47. طبرسی، ابومنصور احمد بن علی بن ابی‌طالب، الاحتجاج، تعلیق سید محمّدباقر خرسان، نجف،‌ دارالنعمان للطباعة و النشر، 1386ق.
  48. طبری، محمّد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، ط. الثانیه، بیروت، دارالتراث، 1387ق.
  49. طبسی، محمّدمحسن، سعد بن ابی‌وقّاص؛ بازخوانی یک ریزش، قم، برگ فردوس، 1386.
  50. طوسی، ابوجعفر محمّد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیّومی اصفهانی، قم، اسلامی، 1415.
  51. فروند، ژولین، نظریه‌های مربوط به علوم انسانی، ترجمة علی‌محمّد کاردان، چ دوم، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1372.
  52. قرطبی، یوسف بن عبدالله بن محمّد بن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق علی محمّد البجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412.
  53. مامقانی، شیخ عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تهران، جهان، بی‌تا.
  54. مزّی، جمال‌الدین ابی‌الحجّاج یوسف، تهذیب الکمال، تحقیق بشّار عوّاد معروف، ط. الثانیه، بیروت، الرساله، 1407.
  55. مسعودی،‌ ابوالحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، ط. الثانیه، قم، دارالهجره، 1409.
  56. مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الأمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1379.
  57. مفید، محمّد بن محمّد بن نعمان عکبری بغدادی، الجمل، قم، مکتبة الداوری، بی‌تا.
  58. مقریزی، تقی‌الدین احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمّد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420.
  59. نمازی شاهرودی، شیخ علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، فرزند مؤلف، 1412.
  60. واقدی، محمّد بن عمر، کتاب المغازی، تحقیق مارسدن جونس، ط. الثالثه، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1409.
  61. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر،‌ بی‌تا.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار