نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه تاریخ دانشگاه اراک
چکیده
تازه های تحقیق
یکی از ویژگیهای عمدة دورة حکومت صفویه رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران بود. هرچند شکلگیری تفکرات شیعی در ایران تمایز بارزی با زمان ورود اسلام به ایران ندارد، اما به رغم پویایی تفکرات شیعه، از لحاظ سیاسی جز در مقاطعی محدود و تنها در بخشی از جغرافیای ایران، امکان تجلّی سیاسی برای تشیّع پدید نیامد و عملاً شیعیان ایران از داشتن یک حکومت مستقل شیعی در کلّیت جغرافیایی ایران محروم بودند. اما با فراهم شدن مقدّمات حکومت سیاسی صفوی، شرایطی پدید آمد که شیعه نیز در قالب یک حاکمیت سیاسی تجلّی یابد. هرچند ممکن است این شکل از حکومت با تفکر بنیادی شیعه تفاوتهایی داشته باشد، اما در همین گونه نیز در نوع خود، برای شیعیان فرصت و مجالی تلقّی میشد تا بتوانند بخشی از قالبهای فکر سیاسی خود را اجرایی نمایند. در پدیداری این شرایط جدید سیاسی و مذهبی، باید نقش اصلی را برای صفویان لحاظ نمود که با بهرهگیری از موقعیتهای سیاسی و با اتّکا بر داشتههای معنوی تشیّع، راه خود را با قدرت هموار نمودند.
نقش پویای تشیّع در برکشیده شدن صفویه بهاندازهای بود که آنها از دو وجه برای رواج و گسترش آن کوشیدند:
اول مسئلة مشروعیتبخشی شیعه به حاکمیت سیاسی صفویه بود. بر همین اساس، آنها از هر فرصت ممکن و مجال مطلوبی که مهیّا میشد بهره جستند تا اتصال خود را به خط روایی و فکر سیاسی شیعه نزدیک نمایند.
دوم ـ که در این مقاله بیشتر مورد توجه بود ـ به تکاپوهای مستقیم و احیاناً غیر مستقیمی بازمیگردد که آنها برای ترویج، تبلیغ و تثبیت تشیّع انجام دادند.
به لحاظ آنکه صفویان در پیشبرد شکل اول خواستة خود، یعنی محق جلوه دادن حق شرعی خود بر حکومت توفیق به دست آوردند، عملاً با تکیه بر این امتیاز و بعضاً سایر امتیازات سنّتی در تاریخ ایران، که جایگاه نسبتاً مقدّس و ارزشمندی برای شاهان در اذهان عمومی تجلّی میبخشید، توانستند خود را به یک الگوی مؤثر در اشاعة مذهب شیعه در این زمان تبدیل نمایند. بر همین مبنا، برای رونق مذهب شیعه، که تحکیم کنندة حاکمیت سیاسی آنها نیز محسوب میشد، از تمامی امکانات عینی و ذهنی خود بهره گرفتند و در دو شکل ایجابی و سلبی، کار تبلیغ و تثبیت را پی گرفتند. بخشی از این کارکرد حاصل نهادهای رسمی مانند نهاد «صدارت» بود که در هر دو شکل ایجابی و سلبی، به سرعت و شدت، کار خود زیر نظر شاه دنبال میکرد. در کنار این منصب رسمی، بخش عمدهای از اعمال و رفتار شاهان این سلسله به گونهای دنبال شد که به یک الگوی مستقیم یا غیر مستقیم برای مطرح شدن شیعه و علاقهمندیهای شیعیان تبدیل گردید.
پرداختن جدّی به اعمال زیارتی و توجه به امور معنوی مقابر ائمّة دین و امامزادگان، که در اشکال و صورتهای گوناگون و در مراسم آشکار و پر شور و حال برگزار میشد، یکی از وجوه تأثیرگذار در عرصة تبلیغی محسوب میشد. علاوه بر این، تأکید و دقت بر بازسازی و تأمین نیازمندیهای این اماکن مقدّس و حضور نمادین شاهان در اجرای مراسم خاص مربوط به این اماکن، بازتاب قابل توجهی در پی داشت. همچنین توجه و حضور در سایر برنامههای آیینی و مذهبی شیعه، اعم از جشن یا سوگواری، توانست در نگاه عموم مؤثر واقع شود. سایر امور، که جنبههای نمادین و نشانهای داشت، به عنوان مکمّل در عرصة تبلیغات، برد قابل قبولی داشت. ضرب سکّه با تأکید برنام ائمّة معصوم، توجه به شعائر شیعه در نقش مهرها، و سایر الگوهای نمادین نیز هر یک در نوع خود، فرصتی برای رونق باورهای مذهبی شیعه بود.
کلیدواژهها
35. Cull, Nicholas, … Propaganda and mass persuation; A Historical Encyclopedia, 1500 to the Pressent, 2003.
36. Taylor, Philip M. Munitions of the mind; A History of Propaganda from the Ancient world to the present era, 2003.
37- Vaverka, Martin, propaganda, 2006.
38- Walton, Douglas, What is Propaganda, and what Exactly is worng with it?, public Affairs quarterly, V.1