روحانیت و مقایسه سیستم آن پس از مشروطه با دوران پس از انقلاب اسلامی ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

2 کارشناس ارشد علوم سیاسی

چکیده

روحانیت به عنوان یکی از زیر سیستم‏های اجتماعی ایران، در تعامل با محیط خارجی، علاوه بر تأثیرگذاری از آن متأثر نیز هست. در این میان، حرکت سیاسی ـ اجتماعی مشروطه و انقلاب اسلامی و نقش تأثیرگذار روحانیت در این دو دروه، این پرسش را به ذهن متبادر می‌سازد که ساختار و کارکردهای روحانیت در این دو مقطع چگونه بود؟ پاسخ به این سؤال موجب می‌شود محققان جامعه‌شناسی سیاسی بتوانند در پیش‌بینی تحوّلات آتی روابط روحانیت و نظام سیاسی از آن بهره‌مند شوند. روحانیت با شکست مشروطه، تلاش کرد تا به ساختار پراکندة خویش وحدت ببخشد و با انتقال مرجعیت به ایران، خود را به مرکز تحوّلات نزدیک‏تر نماید. از دیگر سو، کارکردهای روحانیت نیز تقلیل پیدا کرد. اما با وقوع انقلاب اسلامی، ساختار اقتداری و سازمانی روحانیت دچار تحوّل عظیمی شد و کارکردهایش گسترده‏تر گردید.

تازه های تحقیق

روحانیت به عنوان سیستمی پویا، با ورود به عرصة سیاست و ایجاد محیطی متفاوت در دو مقطع مشروطه و انقلاب اسلامی، با تحوّلاتی در ساختار و کارکردهای خود مواجه گردیده است. پس از مشروطه، روحانیت در ساختار اقتداری خود، با حذف مناصب رسمی (حکومتی) همراه بود. انتقال مرکزیت حوزه از عراق به ایران تحوّل دیگری در این بخش است. در لایه‏های گوناگون روحانیت نیز با وجود تلاش‌هایی برای ایجاد تمرکز در مرجعیت و مدیریت حوزه، تحوّل عمده‏ای مشاهده نمی‏شود. بخش میانی هرم اقتداری فاقد هرگونه انسجام گروهی است و مشروعیت خویش را از مرجعیت دریافت می‏کند. در دورة مشروطه، تلاش‌هایی برای سازمان‌دهی و ایجاد مدیریت متمرکز صورت گرفت؛ اما پس از انقلاب اسلامی، مناصب رسمی در اختیار روحانیان قرار گرفت و نقش‌های جدید هرم اقتداری روحانیت را دچار تحوّل ساخت، به‌گونه‌ای که نقشی همچون «ولیّ فقیه» با توسّل به قدرت سیاسی، بر حوزة نفوذ وی در هرم اقتداری روحانیت افزود و به جایگاه مرجعیت و حتی مرجع عام دست یافت. در هرم اقتداری سنّتی نیز اگرچه لایة جدیدی شکل نگرفت، اما روابط اقتداری آن دچار تغییر گردید. شکل‏گیری گروه‌های منسجمی در لایه‏های میانی همچون «جامعة مدرّسین» و نقش تعیین‌کنندة مرجعیت و حتی سلب آن، قدرتی قابل توجه به آن بخشیده است، به‌گونه‌ای که دیگر مشروعیت خویش را از مرجعیت کسب نمی‏کند. بخش تحتانی این هرم نیز متأثر از لایه‏های میانی، بیشتر به مرجعیت سیاسی روی آورده و از دامن مرجعیت سنّتی پراکنده شده است. اما از حیث سازمانی، تحوّلات صورت گرفته در دهه‏های 60 تا80 چندان با گذشته قابل مقایسه نیست؛ چراکه تا پیش از آن، از سازمان دیوانی منسجمی، که پس از انقلاب در قالب «شورای مدیریت حوزة علمیة قم» و «شورای عالی حوزه‏های علمیه» شکل گرفته است، خبری نبود.

از حیث کارکردی، با شکست مشروطه و ناکامی روحانیت در رسیدن به اهداف خود، کارکردهای موقعیتی روحانیت در بخش‌های گوناگون به قهقرا رفت، در حالی که با انقلاب اسلامی، تحوّل گسترده‏ای در کارکردهای روحانیت با چرخش از کارکردهای سنّتی به موقعیتی و به‌ویژه کارکرد سیاسی صورت گرفت، هرچند همانند پس از مشروطه، حضور روحانیت در مناصب اجرایی و تقنینی کمتر شده و تنها به مناصبی که از سوی قانون به ایشان اختصاص داده شده، محدود گردیده است. به هر روی، روحانیت پس از انقلاب اسلامی به نسبت پس از مشروطه، در بخش ساختاری سازمان‏ یافته‏تر، از حیث اقتداری پیچیده‌تر، و از نظر کارکردی گسترده‏تر شده است.

کلیدواژه‌ها


1. ابوالحسنی، علی، آخرین آواز قو، تهران، عبرت، 1380.
2. آجودانی، ماشاءالله‏، مشروطة ایرانی، چ پنجم، تهران، اختران، 1382.
3. اچ. ترنر، جاناتان، مفاهیم و کاربردهای جامعه‌شناسی، ترجمة محمّد فولادی و محمّدعزیز بختیاری، قم، مؤسسة امام خمینی، 1378.
4. اخلاقی، محمّدعلی، شکل‌گیری سازمان روحانیت شیعه، قم، شیعه‌شناسی، 1384.
5. ازغندی، علیرضا، درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران، قومس، 1385.
6. اسکیدمور، ویلیام، تفکر نظری در جامعه‌شناسی، ترجمة علی‌محمّد حاضری و دیگران، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385.
7. الگار، حامد، ایران و انقلاب اسلامی، ترجمة مترجمان سپاه پاسداران، انتشارات سپاه پاسداران، بی‌تا.
8. الگار، حامد، دین و دولت در ایران، ترجمة ابوالقاسم سری، چ دوم، مشهد، توس، 1369.
9. الگار، حامد، نقش روحانیت پیشرو در جنبش مشروطیت، ابوالقاسم سری، چ دوم، توس، 1359.
10. ایوانف، م. س، تاریخ ایران نوین، ترجمة هوشنگ تیزابی و حسن قائم‏پناه، بی‌جا، بی‌نا، 1356.
11. آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب: ازمشروطه تا انقلاب اسلامی ایران، ترجمة کاظم فیروزمند و دیگران، چ دوم، تهران، مرکز، 1378.
12. آجدانی، لطف‏الله، علما و انقلاب مشروطیت ایران، تهران، اختران، 1383.
13. آذرشب، محمّدعلی، تاریخ صد سالة روحانیت، رضا بسطامی، در: http://zamane.info, Available at, 1390.6.30.
14. آزاد ارمکی، تقی، «روحانیت، آسیب‌ها و تهدیدها» در: حوزه و روحانیت: مسائل، آسیب‌ها، کارکردها، به کوشش علی باقری‌فر، تهران، مؤسسة فرهنگی دین‌پژوهی بشرا، 1389.
15. آلفونه، علی، «احمدی‌نژاد در برابر روحانیت؛ چشم‌انداز خاورمیانه»، در:Middle Eastern Outlook, Persian Edition, No.5 (August, 2008)
16. بخشایشی، عقیق، یکصد سال مبارزه روحانیت مترقی، قم، نوید اسلام، بی‌تا، جلد سوم.
17. بدلا، حسین، هفتاد سال خاطره، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378.
18. برن، آگ و نیم کوف، زمینة جامعه‌شناسی، ترجمه و اقتباس ا.ح. آریانپور، چ دهم، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، 2536 (1356).
19. بشیریه، حسین، جامعه‌شناسی سیاسی (نقش نیروهای اجتماعی در زندگی سیاسی)، تهران، نی، 1379.
20. بشیریه، حسین، دیباچه‏ای بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، چ سوم، تهران، نگاه معاصر، 1384.
21. بصیرت‌منش، حمید، علما و رژیم رضا شاه، تهران، عروج، 1376.
22. بیل، جیمز و ویلیام راجرز لوییس، مصدّق، نفت و ناسیونالیسم ایرانی، ترجمة عبدالرضا هوشنگ مهدوی و کاوه بیات، تهران، گفتار، 1372.
23. توال، فرانسوا، ژئوپولیتیک شیعه، ترجمة کتایون باصر، تهران، ویستار، 1382.
24. توسّلی، غلامعبّاس، نظریه‏های جامعه‌شناسی، چ سیزدهم، تهران، سمت، 1386.
25. تهرانی، آقابزرگ، نقباء البشر، مشهد، دارالمرتضی، 1404.
26. جامی (جبهة آزادی مردم ایران)، گذشته، چراع راه آینده است: تاریخ ایران در فاصلة دو کودتا، تهران، سمندر، 1355.
27. جعفریان، رسول، جریان‌ها و جنبش‌های مذهبی سیاسی ایران سال‌های 1320-1357، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1380.
28. جعفریان، رسول، دین و سیاست در دورة صفوی، قم، انصاریان، 1370.
29. جمعی از نویسندگان تاریخ ایران کمبریج، سلسلة پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریج کمبریج، ترجمة عبّاس مخبر، تهران، طرح نو، 1371.
30. جنّاتی، محمّدابراهیم، «نقش حکومت اسلامی در شکوفایی و گسترش فقاهت»، در: امام خمینی و حکومت اسلامی (روحانیت، اجتهاد، دولت) مجموعه آثار8، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام، 1378.
31. چیلکوت، رونالد، نظریه‌های سیاست مقایسه‏ای، ترجمة وحید بزرگی و علیرضا طیّب، چ دوم، تهران، خدمات فرهنگی رسا، 1378.
32. حائری یزدی، مهدی، خاطرات مهدی حائری، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران، کتاب نادر، 1382.
33. حائری، عبدالهادی، تشیّع و مشروطیت در ایران، چ دوم، تهران، امیرکبیر، 1364.
34. حسینی‏زاده، محمّدعلی، (الف)، نهاد روحانیت ایران در بستر زمان، شهروند امروز، 9 دی 1386.
35. حسینی‏زاده، محمّدعلی، (ب)، اسلام سیاسی در ایران، قم، مؤسسة انتشاراتی دانشگاه مفید، 1386.
36. حسینیان، روح‏الله، تاریخ سیاسی تشیّع، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380.
37. موسوی خمینی، روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
38. خوشوقت، محمّدحسین، تجزیه و تحلیل تصمیم‌گیری در سیاست خارجی، تهران، مؤسسة چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1357.
39. دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، تهران، بنیاد فرهنگی امام رضا، 1358.
40. دوران، دانیل، نظریة سیستم‏ها، ترجمة محمّد یمنی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1370.
41. دوروسنی، ژوئل و جون بیشون، روش تفکر سیستمی، ترجمة امیرحسین جهانبگلو، چ دوم، پیشبرد، 1374.
42. ذاکری، علی‏اکبر، «رفتارشناسی سیاسی آیةالله حائری»، مجلة حوزه، سال بیست و یکم، ش126، (بهمن 1383).
43. ذوعلم، علی، «روحانیت و قدرت سیاسی در تجربة جمهوری اسلامی»، در: مجموعه مقالات انقلاب اسلامی، قم، معارف، 1385.
44. رابرتسون، یان، درآمدی بر جامعه، ترجمة حسین بهروان، مشهد، آستان قدس رضوی، 1372.
45. رازی، محمّدشریف، گنجینة دانشمندان، تهران، اسلامیه، 1352.
46. رضائیان، علی، تجزیه و تحلیل و طراحی سیستم، چ سوم، تهران، سمت، 1377.
47. رفیع‌پور، فرامرز، توسعه و تضاد: کوششی در جهت تحلیل انقلاب اسلامی و مسائل اجتماعی ایران، چ چهارم، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1379.
48. روحبخش، رحیم، «بردبادری برای بارور شدن نهال دین»، ماهنامة زمانه، سال هشتم، ش86 و 87، (آبان و آذر 1388).
49. روحبخش، رحیم، «دغدغه‌های آیةالله»، روزنامة شرق، (17 فروردین 1384).
50. زهیری، علیرضا، «آسیب‌شناسی روحانیت در گسترة سیاست»، در: حوزه و روحانیت، مسائل، آسیب ها، کارکردها، به کوشش علی باقری‌فر، تهران، مؤسسة فرهنگی دین‌پژوهی بشرا، 1389.
51. زیباکلام، صادق، سنّت و مدرنیته، تهران، روزنه، 1377.
52. سلطانی طباطبائی، سیدمحمدباقر، مجلة حوزه، سال هشتم، ش43-44، (بهار و تابستان 1370).
53. «سیر قانون‌گذاری در ایران معاصر»، مجله حوزه، ش18، (دی 1365).
54. سیف، توفیق، استبداد ستیزی، ترجمة محمد نوری و دیگران، اصفهان، کانون پژوهش، 1379.
55. شجاعی‏زند، علیرضا، «روحانیت و موقعیت جدید»، نشریة شیعه‌شناسی، سال هفتم، ش26، (تابستان 1388).
56. شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران، تهران، سخن، 1371.
57. شمیم، علی‏اصغر، ایران در دورة سلطنت قاجار، چ دوم، تهران، زریاب، 1383.
58. شیرخانی، علی و عبّاس زارع، تحوّلات حوزة علمیة قم پس از پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1384.
59. صاحب‏الزمانی، ناصرالدین، دیباچه‌ای بر رهبری، تهران، مؤسسة عطائی، 1345.
60. صفایی، ابراهیم، رضا شاه کبیر و تحوّلات فرهنگی ایران، تهران، وزارت فرهنگ و هنر، 1356.
61. علم‏الهدی، منصور، درآمدی بر شناخت حوزه و روحانیت، قم، نصایح، 1379.
62. عنایت، حمید، اندیشة سیاسی در اسلام معاصر، بهاءالدین خرّمشاهی، چ دوم، تهران، خوارزمی، 1362.
63. فراتی، عبدالوهّاب، «درآمدی بر مناسبات روحانیت و قدرت»، در: حوزه و روحانیت، مسائل، آسیب ها، کارکردها، به کوشش علی باقری‌فر، تهران، مؤسسة فرهنگی دین‌پژوهی بشرا، 1389.
64. فراتی، عبدالوهّاب، روحانیت و سیاست، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1390.
65. فراتی، عبدالوهّاب، «روحانیت، سیاست و دموکراسی»، روزنامة جام جم، ش2497، (دوشنبه 21 بهمن 1387).
66. فرشاد، مهدی، نگرش سیستمی، تهران، امیرکبیر،1362.
67. فوران، جان، مقاومت شکننده، ترجمة احمد تدیّن، چ چهارم، تهران، رسا، 1382.
68. فیّاض، عمادالدین، حاج شیخ عبدالکریم حائری (مؤسس حوزة علمیه)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1378.
69. فیروزی، عبّاس، «سیر تاریخی تشکیل شورای عالی و مدیریت حوزه»، مجلة پیام حوزه، ش1، بهار 1373.
70. قلی‌پور، آرین، جامعه‌شناسی سازمان‌ها، تهران، سمت، 1380.
71. کاشی، غلامرضا، «روحانیت، تهدید‌ها و فرصت‌ها»، در: حوزه و روحانیت، مسائل، آسیب ها، کارکردها، به کوشش علی باقری‌فر، تهران،‌ مؤسسة فرهنگی دین‌پژوهی بشرا، 1389.
72. کدی، نیکی، ریشه‏های انقلاب ایران، عبدالرحیم گواهی، قلم، 1369.
73. کرباسچی، غلامرضا، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (تاریخ حوزة علمیة قم)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380.
74. کوئن، بروس، مبانی جامعه‌شناسی، ترجمه و اقتباس غلامعبّاس توسّلی و رضا فاضل، چ دوم، تهران، سمت، 1372.
75. کوئن، بروس، درآمدی بر جامعه‌شناسی، ترجمة محسن ثلاثی، چ6، تهران، فرهنگ معاصر، 1374.
76. کسروی، احمد، تاریخ هیجده سالة آذربایجان، تهران، صدای معاصر، 1379.
77. لمبتون، آن، اوضاع اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، منیر برزین، بی‌نا، بی‌تا.
78. لمبتون، آن، نظریة دولت در ایران، ترجمة چنگیز پهلوان، چ دوم، تهران، گیو، 1379.
79. مارتین، ونسا، چانه‌زنی، اعتراض و دولت در ایران، ترجمة افسانه منفرد، تهران، کتاب آمه، 1389.
80. مبرقعی، سیدمرتضی، مجلة حوزه، سال هشتم، ش44-43، (بهار و تابستان 1370).
81. مسعود کوهستانی‌نژاد، «مؤسسة وعظ و خطابه»، مجلة گنجینه، سال اول، دفتر اول، (بهار 1370).
82. مظفّری، آیت، مناسبات روحانیت و دولت در ایران معاصر، قم، معارف، 1387.
83. مکّی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، چ ششم، تهران، علمی، 1380.
84. ملک‏زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت، چ دوم، تهران، علمی، 1362.
85. ملکم، سرجان، تاریخ ایران، ترجمة میرزا حیرت، دنیای کتاب، 1362.
86. میرموسوی، سیدعلی، «روحانیت و مردم سالاری»، در: روحانیت و حوزه؛ مسائل، آسیب‌ها، کارکردها، ترجمة جمعی از دانشوران حوزه و دانشگاه، به کوشش باقری‌فر، تهران، بشرا، 1389.
87. نجفی، موسی، مقدّمة تحلیلی تاریخ تحوّلات سیاسی ایران (دین، دولت، تجدد)، تهران، منیر، 1378.
88. نفیسی، سعید، تاریخ سیاسی اجتماعی ایران در دورة معاصر، تهران، شرق، 1335.
89. نقیب‏زاده، احمد، نقش روحانیت شیعه در انقلاب اسلامی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382.
90. نیکوبرش، فرزانه، بررسی عملکرد سیاسی آیت‏الله حاج شیخ عبدالکریم حائری، تهران، الهدی، 1381.
91. وثوقی، منصور و علی اکبر نیک خلق، مبانی جامعه‌شناسی، چ دهم، تهران، بهینه.
92. وست، چارلز چرچمن، نظریة سیستم‏ها، ترجمة وحید اصلانی، چ دوم، تهران، مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1369.
93. هاشمی رفسنجانی، علی‌اکبر، نقش روحانیت در انقلاب، تهران، حزب جمهوری اسلامی ایران، 1360.
94. Faghfoory, Mohammad H., "The Impact of Modernization on the Ulama in Iran, 1925-1941", Iranian Studies, V.26, N.3/4 (Summer-Autumn, 1993).
95. "Iran 360˚: The Clergy", available At: Http: // www. Icfj. Org /Our Work/ Middle East North Africa/ Conference Iran 360/ CP1/ tabid/ 841/Default. Aspx. 30/6/1390
96. http://www.asriran.com/fa/news/94673/1390.6.30.
97. ttp://www.aftabnews.ir/vdchxznzi23nvxd.tft2.html./1390.6.30
98.http://www.aftabir.com/articles/view/politics/iran/c1c1214040911_spiritusoity_p1.php/1390.6.30
99.http://www.icfj.org/OurWork/MiddleEastNorthAfrica/ConferenceIran360/CP1/tabid/841/Default.aspx.
100. http://www.modiryar.com/index-management/general/structure/1779-1388-03-14-16-27-42.html.