اصحاب امامان شیعه و سیره‌نگاری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه اصفهان

2 دانشیار دانشگاه اصفهان

چکیده

ورود اصحاب امامان شیعه به عرصة تاریخ‌نگاری، همراه با رویکرد کلامی و حضور آنان در تدوین سیره،‏ به انگیزة یافتن ریشه‏های تفکر کلامی در سیرة رسول خداˆ بود. این حرکت با پیش‌گامی ابان بن تغلب در قرن دوم آغاز شد و تأثیر بسزایی بر جریان سیره‏نگاری گذارد. آنان با تکیه بر آراء امامان‰، نخست انحصار تبیین و تدوین سیره در یک جریان فرهنگی خاص را شکستند و چون بیشتر عراقی بودند، نقش انحصار تدوین سیره را در زادگاه مدنی خود نیز درهم پیچیدند و مکتب «سیره‏نگاری عراقی» را در برابر مکتب «سیره‏نگاری مدینه» بنیان نهادند. آنان با وارد کردن برخی شاخه‏ها به این حوزه، سیره‏نگاری را عمق و گسترش دادند و در گامی دیگر، زمینه‏ساز نوعی تاریخ‏نگاری عمومی شدند. صاحبان این رویکرد فقیهان و متکلّمانی بودند که با پیش‏فرض‏های فقهی و کلامی، دست به‌کار تدوین تاریخ شدند. در درون این رویکرد، گروهی تعامل و گروهی رویارویی با دیگر جریان‏های فکری را باور داشتند. در کنار اینان، اندک کسانی از اصحاب امامان‰ نیز به عنوان مورّخ و همسو با جریان رایج در سیره‏نگاری، حرکت کردند.

تازه های تحقیق

از برخی سیره‌نگاشته‏های اصحاب جز نامی باقی نمانده و این ناپایداری همانند بسیاری دیگر از کتاب‏های تدوین شده در جهان اسلام قابل توجیه است. به نظر می‏رسد جامع‏ نبودن، صِرف روایت‏گونه بودن، انسجام نداشتنِ گزاره‏های برخی از این کتاب‏ها، همچنین پاره‏وقت بودن و نگاه غیرتخصصی برخی سیره‏نگاران را بتوان از عوامل ناپایداری آنها برشمرد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  1. ·                     قرآن کریم.
    1. ابان‌ بن عثمان احمر، المبعث و المغازی و الوفاة و السقیفة و الردّه، گردآوری جعفریان، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1417.
    2. ابن ‌ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار‌احیاء الکتب العربیه، 1378.
    3. ابن ‌ابی‌حاتم رازی، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، بیروت، دار‌احیاء التراث العربی، 1373.
    4. ابن ‌ابی‌شیبه، عبدالله‌ بن احمد، المُصنَّف، تحقیق سعید محمّد لحّام، بیروت، دار‌الفکر، 1409.
    5. ابن ‌اثیر، علی‌ بن محمّد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار‌صادر، 1385.
    6. ــــــــــــــ ، اللباب فی تهذیب الانساب، تحقیق احسان عبّاس، بیروت، دار‌صادر، 1414.
    7. ابن ‌بابویه، علی، الامامة و التبصره، تحقیق مدرسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، قم، مدرسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1404.
    8. ابن ‌بسطام‌ بن سابور زیّات، حسین، و برادرش عبدالله، طبّ الائمّه‰، مقدّمه خرسان، نجف، مکتبة الحیدریه، 1411؛ چ دوم، افست قم، شریف رضی، 1385.
    9. ابن ‌حِبّان، محمّد، الثقات، حیدرآباد هند، مؤسسة الکتب الثقافه، 1393.
    10. ابن ‌حِبّان، محمّد، المجروحین، تحقیق محمود ابراهیم زاید، مکّه، دار‌الباز، بی‌تا.
    11. ابن ‌حبیب بغدادی، محمّد، المُحَبَّر، تصحیح ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار‌الآفاق الجدیده، بی‌تا.
    12. ابن ‌حجر، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و دیگران، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1415.
    13. ــــــــــــــ ، تهذیب التهذیب، بیروت، دار‌الفکر، 1404.
    14. ــــــــــــــ ، لسان المیزان، ط. الثانیه، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1390.
    15. ابن ‌حیّان (ابوالشیخ انصاری)، عبدالله‌ بن محمّد، طبقات المحدّثین باصبهان، تحقیق عبدالغفور عبدالحق حسین البلوشی، ط. الثانیه، بیروت، مؤسسة الرساله، 1412.
    16. ابن ‌خلدون، عبدالرحمان‌ بن محمّد، تاریخ (دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البرر و من عاصرهم)، تحقیق خلیل شحاده، ط. الثانیه، بیروت، دار‌الفکر، 1408.
    17. ابن ‌سعد، محمّد، الطبقات الکبری، تحقیق محمّد عبدالقادر عطا، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1410.
    18. ابن ‌شاذان، محمّد بن احمد قمی، مأة منقبه، تحقیق مدرسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، قم، مدرسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1407.
    19. ابن ‌شهرآشوب، محمّد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، تحقیق لجنة من اساتذة النجف، نجف، الحیدریه، 1376.
    20. ابن ‌عَدی، ابواحمد بن عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دار‌الفکر، 1409.
    21. ابن ‌عساکر، علی‌ بن الحسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دار‌الفکر، 1415.
    22. ابن ‌عُقده کوفی، احمد بن محمّد، الولایة (الموالاة)، گردآوری و تحقیق عبدالرزاق حرزالدین، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
    23. ابن ‌غضائری، احمد بن حسین، رجال، تحقیق سید محمّدرضا جلالی، قم، دار‌الحدیث، 1422.
    24. ابن ‌قتیبه، عبدالله‌ بن مسلم، الامامة و السیاسه، تحقیق علی شیری، قم، منشورات رضی، 1413.
    25. ابن ‌قولویه، محمّد بن جعفر،کاملالزیارات، تحقیق جواد قیّومی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1417.
    26. ابن ‏کثیر، ابوالفداء اسماعیل، البدایة و النهایه، تحقیق علی شیری، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408.
    27. ابن ‌ماجه، محمّد بن یزید، سنن، تحقیق محمّدفواد عبدالباقی، بیروت، دار‌الفکر، بی‌تا.
    28. ابن ‌ندیم، محمّد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق رضا تجدّد، بی‏جا، بی‏نا، بی‌تا.
    29. ابن همّام، عبدالرزاق صنعانی، المصنَّف، تحقیق حبیب‌الرحمان الاعظمی، بی‌جا، المجلس العلمی، بی‌تا.
    30. ابوالفرج اصفهانی، علی‌ بن الحسین، مقاتل الطالبیین، مقدّمه کاظم مظفّر، نجف، المکتبة الحیدریه، 1385؛ افست قم، مؤسسة دار‌الکتاب، بی‌تا.
    31. ابوطالب، یحیی‌ بن الحسین، تیسیر المطالب فی امالی آل ابی‌طالب، تحقیق ابن ‏عبدالسلام، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1395.
    32. ابوغالب زُراری، رسالة فی آل اَعین، تحقیق موسوی موحّد ابطحی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
    33. احمد بن حنبل، العلل و معرفة الرجال، تحقیق وصی‌الله‌ بن محمود عبّاس، ریاض، دار‌الخانی، 1408.
    34. امین، احمد، ضحی الاسلام، ط. العاشره، بیروت، دار‌الکتاب العربی، بی‌تا.
    35. امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار‌التعارف، بی‌تا.
    36. آیینه‏وند، صادق، علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی، چ دوم، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی، 1387.
    37. بحرالعلوم، محمّدمهدی، الفوائد الرجالیه، تحقیق محمّد و حسین بحرالعلوم، تهران، مکتبة الصادق†، 1363.
    38. برقی، احمد بن محمّد بن خالد، المحاسن، تحقیق سیدجلال‌الدین حسینی ارموی، تهران، دار‌الکتب الاسلامیه، بی‌تا.
    39. بغدادی، عبدالقاهر بن طاهر، الفَرق بین الفِرَق، تحقیق محمّد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، دار‌المعرفه، بی‌تا.
    40. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکّار، بیروت، دار‌الفکر، 1417.
    41. بیهقی، احمد‌ بن الحسین، سنن، بیروت، دار‌الفکر، 1404.
    42. تِرمِذی، محمّد بن عیسی، الشمائل المحمّدیه، تحقیق اسامة الرحال، بیروت، دار‌الفیحاء، 1421.
    43. ترمسی عامل، امین، ثلاثیات الکلینی و قرب الاسناد، مقدّمه احمد مددی، قم، دارالحدیث، 1417.
    44. تستری، محمّدتقی، قاموس الرجال، ط. الثانیه، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1410.
    45. جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، قم، انصاریان، 1376.
    46. حائری، سید کاظم، القضاء فی الفقه الاسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1415.
    47. حاکم نیشابوری، محمّد بن عبدالله، معرفة علوم الحدیث، لجنة احیاء التراث العربی، تصحیح و تعلیق سیدمعظم حسین، ط. الرابعه، بیروت، دار‌الآفاق الحدیث، 1400.
    48. حسینی استرآبادی، شرف‌الدین علی، تأویل الآیات الطاهرة فی فضائل العترة الطاهره، تحقیق مدرسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، قم، مدرسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1407.
    49. حسینیان مقدّم، حسین، «ابوذر غفاری»، دانشنامة سیرة‌ نبوی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389.
    50. ــــــــــــــ ، «ابوصُفره عَتْکی اَزْدی»، دانشنامه سیرة‌ نبوی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1389.
    51. ــــــــــــــ ، مناسبات مهاجرین و انصار، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.
    52. حلّی، حسن‌ بن یوسف، خلاصة الاقوال، تحقیق محمّدصادق بحرالعلوم، قم، منشورات الرضی، 1402.
    53. حِمْیری، عبدالله‌ بن جعفر، قُرْب الاِسناد، تحقیق مؤسسة آل‌البیت‰، قم، مؤسسة آل‌البیت‰،  1413.
    54. خطیب بغدادی، احمد بن علی، الجامع لاخلاق الراوی و آداب السامع، تحقیق محمود الطحّان، ریاض، مکتبة المعارف، 1403.
    55. ــــــــــــــ ، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1417.
    56. خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، تحقیق لجنة التحقیق، ط. الخامسه، بی‌جا، بی‌نا، 1413.
    57. ذهبی، محمّد بن احمد، سیر اَعلام النبلاء، تحقیق شعیب الارنؤوط و حسین الاسد، ط. التاسعه، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413.
    58. ــــــــــــــ ، میزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقیق علی محمّد البجاوی، بیروت، دار‌المعرفه، 1382.
    59. راوندی، سعید بن هبةالله، الخرائج و الجرائح، تحقیق مؤسسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، قم، مؤسسة الامام المهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، 1409.
    60. زِرکلی، خیرالدین، الاعلام، ط. الخامسه، بیروت، دار‌العلم للملایین، 1992.
    61. سرخسی، محمّد بن ابی‏سهل، شرح السیر الکبیر، تحقیق صلاح‌الدین المنجد، مصر، مطبعة مصر، 1960.
    62. سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ترجمة فهمی حجازی، ط. الثانیه، قم، کتاب‌خانه آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1412.
    63. شهرستانی، محمّد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تخریج محمّد فتح‌الله بدران، قاهره، مکتبة الانجلو المصریه، بی‌تا.
    64. صالحی شامی، محمّد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمّد معوض، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1414.
    65. صدر، سیدحسن، نهایة الدرایه، تحقیق ماجد الغرباوی، قم، مشعر، بی‌تا.
    66. صدوق، محمّد بن علی، عیون اخبار الرضا†، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1404 ـ الف.
    67. ــــــــــــــ ، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفّاری، ط. الثانیه، قم، جماعة المدرسین، 1404 ـ ب.
    68. ــــــــــــــ ، الامالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، 1417.
    69. ــــــــــــــ ، الخصال، تحقیق علی‌اکبر غفّاری، قم، جماعة المدرسین، 1403.
    70. ــــــــــــــ ، علل الشرائع، تحقیق محمّدصادق بحرالعلوم، نجف، الحیدریه، 1385.
    71. ــــــــــــــ ، کمال الدین، تصحیح علی‌اکبر غفّاری، قم، جماعة المدرسین، 1405.
    72. صفار، محمّد بن حسن، بصائر الدرجات، تحقیق میرزامحسن کوچه‌باغی، تهران، مؤسسة الاعلمی، 1404.
    73. طبرسی، فضل‌ بن علی، اِعلام الوری باَعلام الهدی، تحقیق مؤسسة آل‌البیت‰، قم، مؤسسة آل‌البیت‰، 1417.
    74. طبری، محمّد بن جریر، بی‌تا، المنتخب من کتاب ذیل المُذیّل، بیروت، موسسة الاعلمی، بی‌تا.
    75. ــــــــــــــ ، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم، ط. الثانیه، بیروت، دار‌التراث، 1387.
    76. طبری، محمّد بن علی، بشارة المصطفیˆ لشیعة المرتضی†، تحقیق قیّومی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1420.
    77. طهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعه، ط. الثالثه، بیروت، دار‌الأضواء، 1403.
    78. طوسی، محمّد بن حسن، الفهرست، تحقیق جواد القیّومی، قم، الفقاهه، 1417.
    79. ــــــــــــــ ، اختیار معرفة الرجال، تحقیق سیدمهدی رجائی، قم، مؤسسة آل‌البیت‰، 1404.
    80. ــــــــــــــ ، الاستبصار، تحقیق حسن موسوی خرسان، ط. الرابعه، تهران، دار‌الکتب الاسلامیه، 1363.
    81. ــــــــــــــ ، الامالی، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دار‌الثقافه، 1414.
    82. ــــــــــــــ ، الغیبه، تحقیق عبادالله تهرانی و علی احمد ناصح، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیه، 1411.
    83. ــــــــــــــ ، تحقیق جواد القیومی الاصفهانی، قم، جماعة المدرسین، 1415.
    84. ــــــــــــــ ، تهذیب الاحکام، تحقیق موسوی خرسان، ط. الثالثه، تهران، دار‌الکتب الاسلامیه، 1364.
    85. عسکری، مرتضی، عبدالله‏ بن سباء، قم، التوحید، 1413.
    86. عقیلی، محمّد بن عَمْرو، الضعفاء الکبیر، تحقیق عبدالمعطی امین قلعجی، ط. الثانیه، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1418.
    87. عیّاشی، محمّد بن مسعود، تفسیر، تحقیق رسولی محلّاتی، مقدّمه محقق، تهران، المکتبة العلمیة الاسلامیه، 1380.
    88. فیروزآبادی، محمّد بن یعقوب، القاموس المحیط، بیروت، دار‌العلم للجمیع، بی‌تا.
    89. قمی، علی‌ بن ابراهیم، تفسیر، تصحیح سید طبیب موسوی جزائری، بیروت، دار‌السرور، 1411.
    90. کُلبِرگ، اتان، کتاب‌خانة ابن طاووس، ترجمة سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم، کتاب‌خانة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1371.
    91. کلینی، محمّد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفّاری، ط. الخامسه، تهران، دار‌الکتب الاسلامیه، 1363.
    92. کوفی، محمّد بن سلیمان، مناقب الامام امیرالمؤمنین†، تحقیق محمّدباقر المحمودی، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیه، 1412.
    93. مؤلّف مجهول، اخبار الدولة العباسیه، تحقیق عبدالعزیز الدوری و عبدالجبار المطلبی، بیروت، دارالطلیعه، 1971.
    94. مدرّسی طباطبائی، سید حسین، میراث مکتوب شیعه، ترجمة سید علی قرائی و رسول جعفریان، قم، کتاب‌خانة تخصصی تاریخ اسلام و ایران، 1383.
    95. مِزّی، ابوالحجّاج یوسف، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، تحقیق بشار عوّاد، بیروت، مؤسسة الرساله، 1413.
    96. مفید، محمّد بن محمّد، الارشاد، تحقیق مؤسسة آل‌البیت‰، ط. الثانیه، بیروت، دار المفید للطباعة و النشر و التوزیع، 1414.
    97. ــــــــــــــ ، الامالی، تحقیق غفّاری و استادولی، ط. الثانیه، قم، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، 1413.
    98. مَقریزی، احمد بن علی، اِمتاع الاَسماع، تحقیق محمّد عبدالحمید النمیسی، بیروت، دار‌الکتب العلمیه، 1420.
    99. مِنقَری، نصر بن مُزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمّد هارون، ط. الثاینه، قم، کتاب‌خانة آیةالله العظمی مرعشی نجفی، 1403.
    100. نجاشی، احمد بن علی، رجال، تحقیق سید موسی شبیری زنجانی، ط. الخامسه، قم، جماعة المدرسین، 1416.
    101. نعمانی، محمّد بن ابراهیم، الغیبه، تحقیق فارس حسون کریم، قم، انوار الهدی، 1422.
    102. وحید بهبهانی، تعلیقة علی منهج المقال، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
    103. یاقوت حموی، ابوعبدالله‌ بن عبدالله، معجم الادباء، بیروت، دار‌الغرب الاسلامی، 1414.
    104. یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، بیروت، دار‌صادر، بی‌تا.
فصلنامه علمی شیعه شناسی
دوره 11، شماره 42
تیر 1392
صفحه 7-42

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار