واکاوی جایگاه علمی و آموزشی ابن سکّیت

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان، اصفهان

2 دانشجوی دکتری گروه تاریخ، دانشگاه اصفهان

چکیده

ابن سکِّیت، صحابه امام جواد (ع) و امام هادی (ع)، از الگوهای علمی و عملی سده سوم محسوب می گردد. ابن سکیت پس از فراگیری علم و دانش به تعلیم و تعلّم پرداخت و مدتی هم به عنوان مربّی و معلم در دستگاه خلافت عباسی فعالیت داشت. منابع مهم و معتبر تاریخی او را در برخی علوم صاحب نظر دانسته اند و اخلاق و سلوک اجتماعی و علمی وی را ستوده اند. او در زمینه نقل حدیث و روایت هم معتمد و ثقه بوده است. بررسی منابع وگزاره‌های موجود در کتب تاریخی و جغرافیایی، تراجم، ادبی،‌ ‌رجال و معاجم، این فرضیه را تقویت می نماید که ابن سکّیت علاوه بر دانش های مرسوم عصر خود، از علوم متنوّع دیگری برخوردار بوده است و همین امر، ضرورت تحقیق پیرامون وی را آشکارتر می نماید. این پژوهش بر آن است که تبیین نماید اولاً موقعیّت علمی ابن سکّیت چگونه بوده است؟ ثانیاً نسبت وی با علوم متنوّع عصر خویش چیست؟ روش پژوهش حاضر، توصیفی، تبیینی است و به جایگاه علمی ابن سکّیت می پردازد.

تازه های تحقیق

نتیجه‌گیری

ابن‌سکّیت از صحابه امامان شیعه، جایگاه ویژه‌ای در توسعه علمی داشته است. وی در زمینه‌های مختلف علمی، با پشتکار فراوان به فعالیت مشغول بوده است. منابع مهم و معتبر تاریخی سنی و شیعه، ویژگی‌های علمی - اخلاقی او را ستوده‌اند. وی با امام جواد7 و امام هادی7 مراوداتی داشته است. ابن‌سکّیت از صاحب‌نظران در ادبیات عرب، علم نحو و لغت بوده؛ به طوری که بیش‌تر کتب و معاجم مشهور لغت، به معانی و مفاهیم لغوی وی استناد نموده‌اند. برخی مفسران شیعه و سنی نیز دیدگاه‌های وی در مورد معانی و مفاهیم قرآن را در تفاسیر خود آورده‌اند.

ابن‌سکّیت به شعر، تاریخ و جغرافیا، گیاه‌شناسی، ستاره‌شناسی و جانور‌شناسی علاقه‌مند بود. او علاوه بر داشتن جایگاه علمی، راوی و محدث توانمندی نیز به شمار می‌رفت که بیش‌تر منابع روایی و علم رجال سنی و شیعه او را ثقه دانسته‌اند. استفاده فقهی از مضامین لغوی ابن‌سکّیت در میان فقهای مشهور شایع است.

ابن‌سکّیت بیش از سی اثر از خود به جای گذاشت که برخی از این آثار در حوادث دوران از بین رفته است. کتاب اصلاح‌المنطق مشهور‌ترین اثر وی است که از حجم اصلی آن اطلاعی در دست نیست.

کلیدواژه‌ها


ابن الأثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد جزری، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر ، 1386ق / 1966م.
ابن الجوزی، ابو‌الفرج، المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1412.
ابن العدیم، عمر بن احمد، بغیةالطلب فی تاریخ حلب، تحقیق سهیل زکار، دمشق: بی‌نا، 1408.
ابن تغری‌بردی، یوسف، النجومالزاهرةفیملوک مصروالقاهرة، مصر: وزارة الثقافة والارشاد القومی، بی‌تا.
ابن حجر عسقلانی، شهاب‌الدین، تهذیب التهذیب، بیروت: دار الفکر، 1404.
ــــــــــــــــــــــــ ، لسان المیزان، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1390.
ابن حمدون، محمد بن حسن، التذکرةالحمدونیة، تحقیق احسان عباس و بکر عباس، بیروت: دارصادر للطباعة والنشر. 1966م.
ابن خلکان، ابو‌العباس احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالثقافه. بی‌تا.
ابن‌سکیت، یعقوب بن اسحاق، ترتیب اصلاح‌المنطق، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة ایران، 1412.
ابن سیده المرسی، ابو‌الحسن علی بن إسماعیل، المخصّص، تحقیق خلیل إبراهیم جفال، بیروت: داراحیاء التراث العربی. 1417.
ابن‌ شاکر کتبى‌، محمد، فوات‌ الوفیات‌، به‌ کوشش‌ احسان‌ عباس‌، بیروت‌: بی‌نا، 1973م.
ابن شهرآشوب، ابو‌جعفر، مناقب آل ابی‌طالب، نجف اشرف: مکتبه الحیدریه، 1376.
ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن دمشقی، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالفکر للطباعة والنشر والتوزیع، 1415ق.
ابن عماد حنبلی، ابی‌الفلاح، شذرات الذهب فی أخبار من ذهب، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
ابن فضل‌الله العمرى، شهاب‌الدین‏، مسالک الابصار فى ممالک الامصار‏، ابو‌ظبى: المجمع الثقافى، 1423.
ابن قتیبه، ابو‌محمد عبدالله، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره: دارالمعارف، بی‌تا.
ابن قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی للنشر والتوزیع، بی‌تا.
ابن کثیر، ابی‌الفداء إسماعیل، سیرةالنبویة، بیروت: دارالمعرفة للطباعة والنشر والتوزیع، 1396.
ــــــــــــــــــــــــ ، البدایه و النهایه، بیروت: داراحیاء التراث العربی. 1408.
ابن نجیم المصری، البحر الرائق، تحقیق الشیخ زکریا عمیرات، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1418.
ابن‌ندیم، محمد بن ابی یعقوب، الفهرست، تحقیق، محمدرضا تجدد، تهران: امیرکبیر، بی‌تا.
ابوحیان‌ توحیدی‌، علی بن محمد، الامتاع‌ المؤانسة، قاهره: بی‌نا، 1939م.
ابوحیان‌ غرناطى‌، محمد، تذکرة النحاة، به‌ کوشش‌ عفیف‌ عبدالرحمان‌، بیروت: بی‌نا، 1406.
ابی‌الفرج الاصفهانی، علی بن حسین، الاغانی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
ابی یعلی، قاضی ابی‌الحسین، طبقات الحنابلة، بیروت: دارالمعرفة، بی‌تا.
امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا.
آل عبدالجبار، محمد، الشهب الثواقب لرجم شیاطین النواصب، قم: نشر الهادی، 1418.
بحرانی، علی، منار الهدى فی النص علىامامةالائمةالاثنی‌عشر، بیروت: دارالمنتظر للطباعة والنشر والتوزیع، 1405.
براقی النجفی، حسین بن احمد، تاریخ الکوفه، نجف: مکتبه الحیدریه، 1424.
بروکلمان، کارل، تاریخ الادب العربی، قاهره: دارالمعارف، بی‌تا.
بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
ــــــــــــــــــــــــ ، هدیة العارفین، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1425.
تفرشی، نقد الرجال، قم: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، 1418.
تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه، بیروت: دارالاضواء، 1403.
جلالی، محمدحسین، فهرس التّراث، قم: نشر دلیل ما، 1422.
حاجی خلیفه، مصطفی ابن عبدالله، کشف الظنون، بیروت: داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
حلی، حسن بن علی بن داوود، رجال ابن داوود، نجف: المطبعة الحیدریة، 1392.
حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، بی‌جا: نشر الفقاهه، 1417.
حلی (محقق حلی)، نجم الدین ابی‌القاسم، المعتبر فی شرح المختصر، قم: مؤسسة سیدالشهداء7، 1364ش.
خطیب بغدادى، ابوبکر احمد بن على، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1417.
دمیری، کمال الدین، حیاة الحیوان الکبرى، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1424.
دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1372.
دیلمی، حسن بن محمد، اعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم: مؤسسه آل‌البیت‌7 لإحیاء التراث، بی‌تا.
ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد الله تدمُری، بیروت: دار‌الکتاب العربی، 1407.
ــــــــــــــــــــــــ ، سیر اعلام النبلاء، تحقیق حسین الاسد، بیروت: مؤسسه الرساله، 1413.
زمخشری، محمود بن عمر، اساسالبلاغة، قاهره: دار و مطابع الشعب، 1960م.
سرکیس، یوسف بن الیان، معجم المطبوعات العربیه، قم: مکتبه مرعشی، 1410.
سزگین، فؤاد، تاریخ التراث العربی، ریاض: نشرجامعة الإمام محمد بن سعود الاسلامیة (جامعة الملک سعود)، 1411.
سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفاء، مکة المکرمة: دار‌التعاون، بی‌تا.
شربینی، محمد، مغنی المحتاج الىمعرفةمعانی الفاظ المنهاج، مصر: مکتبة و مطبعة مصطفى البابی الحلبی واولاده بمصر، 1377.
شمشاطى‌، على‌، الانوار و محاسن‌ الاشعار، به‌ کوشش‌ محمد یوسف‌، کویت: بی‌نا، 1399.
صدر، محمد، ماوراء الفقه، قم: المحبین للطباعة والنشر، 1427.
صدر، حسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، تهران: انتشارات اعلمی، 1375.
صدوق، ابی جعفر محمد بن علی، علل الشرایع، نجف: المکتبة الحیدریة، 1385.
ــــــــــــــــــــــــ ، عیون اخبار الرضا7، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، 1404.
صفدی، صلاح الدین، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارناؤوط و ترکی مصطفی، بیروت: داراحیاء التراث، 1420.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، النجف الاشرف: دارالنعمان للطباعة والنشر، 1386.
طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم: دارالثقافه للطباعة والنشر والتوزیع، 1414.
فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، اصفهان: مکتبة الامام امیرالمؤمنین علی7، 1406.
قفطی، علی بن یوسف، إنباه الرواة على أنباه النحاة، تحقیق محمد ابو‌الفضل إبراهیم، بیروت: المکتبة العصریة، 1424.
قمی، عباس، الکنى والالقاب، تهران: مکتبة‌الصدر، بی‌تا.
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، 1367.
مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب ومعادن الجوهر، قم: منشورات دارالهجره ایران، 1404.
مقدسى، ابو‌عبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فىمعرفةالاقالیم‏‏، قاهره: مکتبه مدبولى، 1411.
مناوی، محمدعبدالرؤف، فیض القدیر شرح الجامع الصغیر، تحقیق تصحیح احمد عبدالسلام، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1415.
منسی العمری، عبدالله، تاریخ العلم عند العرب، عمان: دار مجدلاوی، 1990م.
نجاشی، احمد بن علی، رجال، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1416.
نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1367.
نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسایل، بیروت: مؤسسه آل‌البیت، 1408.
یافعی، ابی‌محمد عبدالله بن اسعد، مرآة‌الجنانوعبرة‌الیقظانفیمعرفةما یعتبر من حوادث الزمان، بیروت: دارالکتب العلمیة، 1417.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین، معجم البلدان، بیروت: دارصار، 1995م.
ــــــــــــــــــــــــ ، معجم الأدباء، بیروت: دارالفکر، 1400.