تشیع عرفانی و تأثیر آن بر ظهور صفویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

عضو هیأت علمی / دانشیار ادیان و عرفان واحد یادگار امام خمینی(ره)، شهرری، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

صفویان نخستین سلسله­ حکومتی ایران بودند که توانستند ترکیبی پررنگ و نتیجه­بخش بین تصوف و تشیع ایجاد نموده و شالوده حکومت خود را بر آن قرار دهند. در پیدایش و قدرت­یابی صفویه، علاوه بر تشیع و تصوف و پیوند آن دو، مسألة آناتولی، خانقاه اردبیل و قزلباشان نقش مؤثری داشت. صفویان قبل از آن‌که باورهای شیعی را در خدمت اهداف سیاسی خود گیرند و گرایش­های سیاسی از خود نشان دهند، در عالم تصوف سیر می­کردند. قزلباشان که در ابتدا مترادف با صوفی بودند، در تثبیت حکومت صفوی نقش اساسی ایفا نمودند و نفوذ همه‌جانبه­ای در حکومت صفویه داشتند که با ورود علمای جبل‌عامل در عصر طهماسب یکم، رابطه مریدی و مرادی به رابطة شرعی بدل گردید و از نفوذ صوفیان کاسته شد و در نتیجه، درگیری بین اهل طریقت و شریعت آغاز گردید که در عهد شاهان صفوی تا حدی محسوس نبود، اما بعدها روند تصوف­زدایی شدت گرفت و حتی تعداد زیادی از صوفیان، نفی ­بلد شدند که علل این درگیری را در عملکرد صوفیان می­توان جست‌وجو کرد. در این پژوهش، برآنیم تا با روش تاریخی و توصیفی ـ تحلیلی، ابعاد این مسأله را واکاوی کنیم.

کلیدواژه‌ها


  1. آملی، سیدحیدر، جامع‌الاسرار و منبع‌الانوار، به انضمام رساله نقدالنقود فی معرفه‌الوجود، 1368.
  2. ابن‌بزاز، توکل‌بن‌اسماعیل، صفوة الصفا، مقدمه و تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: زریاب، 1377.
  3. ابن‌خلدون، عبدالرحمان‌بن‌محمد، مقدمه ابن‌خلدون، تهران: استقلال، 1410ق.
  4. اشپولر، برتولد، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1351.
  5. امورتی، ب. اس، «مذهب در دوره تیموریان»، تاریخ دوره تیموریان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی، 1382.
  6. پازوکی، شهرام، «تصوف در ایران بعد از قرن ششم»، دانشنامه جهان اسلام، ج7، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، 1369.
  7. ترکمان، اسکندربیگ، تاریخ عالم­آرای عباسی، زیر نظر ایرج افشار، چ3، تهران: امیرکبیر، 1382ش.
  8. تنکابنی، محمدبن‌سلیمان، قصص‌العلما، تهران، بی‌تا.
  9. جعفریان، رسول، «رویارویی فقیهان و صوفیان در عصر صفویان»، کیهان اندیشه. ش33، ص101-127، سال 1369.
  10. ــــــــــــــــــــــــ ، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران: علم، 1388.
  11. خوانساری، محمدباقربن‌زین‌العابدین، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم: دهاقانی، 1391ق.
  12. داوری اردکانی، رضا، مقام فلسفه در تاریخ ایران دورة اسلامی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1379.
  13. رهدار، احمد، «تبیین تطورات سیاسی تصوف و نسبت آن با تشیع»، دوفصلنامه جستارهای سیاسی معاصر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ش1، ص79-126، سال 1389.
  14. زرین‌کوب، عبدالحسین، دنباله جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر، 1369.
  15. الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: امیرکبیر، 1374.
  16. ــــــــــــــــــــــــ ، هم‌بستگی میان تصوف و تشیع، ترجمه و تلخیص و نگارش علی‌اکبر شهابی، تهران: دانشگاه تهران، 1927.
  17. شیرازی، محمدمعصوم، طرایق‌الحقایق، تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: سنایی، بی­تا.
  18. شوشتری، سیدنورالله، مجالس‌المؤمنین، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، 1377ش.
  19. قزوینی، ابوالحسن، فواید­الصفویه، تصحیح، مقدمه و حواشی مریم امیراحمدی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1367.
  20. کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه جواد طباطبایی، تهران: کویر، 1377.
  21. نصر، سیدحسین، «تشیع و تصوف»، حکمت و هنر معنوی (مجموعه مقالات)، تألیف و ترجمه غلامرضا اعوانی، تهران: گرّوس، 1375.
  22. هدایت، رضاقلی­خان، تذکره ریاض­العارفین، مقدمه و تصحیح و تعلیقات ابوالقاسم رادفر و گیتا اشیدری، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1384.
  23. یوسف­پور، محمدکاظم، نقد صوفی، تهران: روزنه، 1380.