زیارت عراق، پدیده‌ای فرهنگی با ابعاد سیاسی؛ برشی از مناسبات سیاسی ایران و عثمانی دوره قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه تاریخ دانشگاه پیام نور زنجان

چکیده

پدیده زیارت شهرهای مقدس عراق در دوره قاجاریه، به عنوان یکی از نقاط اتصال جامعه ایران و عثمانی تلقی می‌گشت. اگرچه این پدیده تا پیش از دوره قاجار، با ابعاد فرهنگی اجتماعی و اقتصادی خود هم‌چنان وجود داشت، در این دوره تحت تأثیر برخی عوامل نظیر افزایش تعداد زوار، رواج مناسبات دیپلماتیک میان دولت‌ها و نیز تحولات منطقه‌ای، ابعاد سیاسی نیز به خود گرفت و به مسأله‌ای پیچیده و تأثیرگزار در روابط ایران و عثمانی تبدیل شد. قرار گرفتن عراق شیعه در داخل مرزهای دولت عثمانی و همسایگی این خطه با دولت و جامعه شیعی ایران که سالانه هزاران نفر از اتباع آن برای زیارت اماکن مقدسه عراق راهی آن‌جا می‌شدند، پیامدهای سیاسی ـ اجتماعی فروانی را به‌وجود می‌آورد و چالش‌هایی را در مناسبات سیاسی دولتین ایجاد می‌کرد. موضوع بدرفتاری مأموران محلی عثمانی ـ که چندان هم فرمان‌بری از باب‌عالی نداشتند ـ با زوار، از عوامل همیشگی نارضایتی دولت و جامعه ایران از عثمانی‌ها بود که در این زمینه تلاش‌های دیپلماتیک متعددی برای رفع این مسأله صورت گرفت. موضوع مقاله حاضر، پرداختن به ابعاد مسأله زیارت عتبات عالیات و چگونگی تأثیر آن در مناسبات سیاسی دولت‌های ایران و عثمانی در عصر قاجار با تکیه بر اسناد و گزارش‌های عثمانی است.

کلیدواژه‌ها


  1. الف) منابع فارسی و انگلیسی

    1. ادیب‌الممالک، سفرنامه ادیب‌الممالک به عتبات (1273ق)، تصحیح مسعود گلزاری، تهران: انتشارات دادجو، 1364.
    2. اسناد و مکاتبات تاریخی ایران، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران: انتشارات کیهان، 1366.
    3. اعتصام‌الملک، میرزاخانلرخان، سفرنامه، تصحیح منوچهر محمدی، تهران: شرکت سهامی خاص، 1351.
    4. جودت پاشا، تاریخ جودت پاشا، استانبول: مطبعه عامره، 1292.
    5. عادلی، محمد، راهنمای زوار عتبات مقدسه عراق، تهران: کتابخانه و چاپخانه مرکزی، 1328.
    6. عتبات عالیات عرش درجات، به کوشش سیدعلی موجانی، تهران: انتشارات مجمع جهانی اهل‌بیت، 1389.
    7. عیسوی، چارلز، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: انتشارات گستره، 1369.
    8. مشایخ فریدنی، آذرمیدخت، مسائل مرزی ایران و عراق، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1376.
    9. معاهدات و قراردادهای تاریخی در دوره قاجار، به کوشش غلامرضا طباطبایی، تهران: انتشارات موقوفات محمود افشار، 1373.
    10. معتمد، فرهاد، روابط سیاسی ایران و عثمانی، انتشارت اتحاد، بی‌تا.
    11. مهندس‌باشی، میرزاجعفرخان، رساله تحقیقات سرحدیه، تصحیح محمد مشیری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1348.
    12. لانگریگ، استفان همسلی، عراق 1500-1900، تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی، ترجمه اسدلله توکلی، مشهد: آستان قدس رضوی، 1378.
    13. لباف، زهیر، عراق و روابط آن با ایران، تهران: انتشارات اعلمی، 1352.

    14. Hurşid Paşa, Mehmet, Seyahetname-i Hudud, Çevrimyazı: Alaattin Eser, Simurg Kitaoçılık ve Yayıncılık Ltd.Şti, İstanbul, 1997.

    15. Nasiri, Mohammad Reza, Nasıreddin Şah Zamanında Osmanlı-İran Münasebetleri (1848-1896), Institute For The Study of Languages and Cultures of Asia and Africa, Tokyo, 1991.

    ب) منابع آرشیوی

    1. آرشیو نخست وزیری عثمانی (Osmanlı Başbakanlık Arşivi)

    • Y.PRK.EŞA: Yıldız Perakende-Elçilik ve Şehbenderlik Tahriratı
    • İ.MMS: İrade-Meclis-i Mahsus
    • DH.MKT: Dahiliye Mektubi
    • A.MKT.UM: Sadaret Mektubi-Umumi Vileyaet
    • MV: Meclis-i Vükela
    • Y.A.HUS: Sedaret Hususi Maruzat Evrakı

    2. مرکز اسناد و دیپلماسی وزارت امور خارجه.

    3. سازمان اسناد ملی ایران.

     

    ج) روزنامه‌ها

    1. اختر.

    2. حبل‌المتین.