بررسی تطبیقی فرهنگ گرفتن مالیات در سیاست‌گذاری امیرالمؤمنین با کارنامة فرمان‌گذاران پیش از ایشان (مطالعه موردی نامه 25 نهج‌البلاغه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه اصفهان

2 استاد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان

چکیده

 گرفتن مالیات، یکی از مسائل مهم اجتماعی است که امام علی ضمن تبیین ضوابط دریافت آن، کوشیدند تا این فرهنگ را در جامعه نهادینه سازند. آن حضرت با تبیین ضوابط و ظرایف اخذ مالیات برای کارگزاران، در پی آن بودند که با احترام نهادن به حقوق مردم، آنان را هر چه بیش‌تر به پرداخت مالیات تشویق نمایند و بر این اساس در حکومت خود، طرحی نو از اخذ مالیات ترسیم نمودند؛ به این معنا که مالیات‌دهندگان، پرداخت آن را به‌عنوان یک تکلیف شرعی و در ردیف دیگر واجبات الهی هم‌چون نماز و روزه و نه به مفهوم زورگیری و باج دادن، با رضایت خاطر تمام به عهده گیرند. با تأمل در نامه 25 نهج‌البلاغه، روشن می‌شود که این دستورالعمل امام، ضمن تبیین فرهنگ اخذ مالیات، تلاشی است به‌منظور اصلاح در شیوه‌ گرفتن مالیات که در دوران خلیفه‌ نخست انجام می‌گرفته است؛ اصلاحی که بر مبنای انتظار اسلام از مسلمانان است؛ یعنی در اسلام، انجام دادن ‌وظیفه بر اساس آگاهی و ایمان است نه از سر جبر و هراس. از این ‌رو، در باور امام علی، کارگزاران زکات را حتی حق تعرض به مُنکران زکات نیست. در این مقاله، تلاش شده است که با شیوه توصیفی ـ تحلیلی، از یک‌سو فرهنگ اخذ مالیات در دولت امام علی و از سوی دیگر تعارض اجرایی آن با نحوه گرفتن مالیات در دولت‌های پیشین تبیین شود.

کلیدواژه‌ها


  1. قرآن کریم.

    نهج‌البلاغه، ترجمه محمد دشتی، چاپ چهارم، قم: جلوة کمال، 1390.

    1. ابن ابی‌الحدید، عبدالحمید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه، بی‌تا.
    2. ابن اثیر، عزالدین ابوالحسن علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر، 1385.
    3. ابن‌اعثم، ابومحمد احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، الطبعه الاولی، بیروت: دارالأضواء، 1411.
    4. ابن العبری، غریغوریوس الملطی، تاریخ مختصر الدول، تحقیق انطون صالحانی الیسوعی، الطبعه الثالثه، بیروت: دارالشرق، 1992.
    5. ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمان بن علی بن محمد، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1412.
    6. ابن سعد، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادرعطا، الطبعه الاولی، بیروت: دارالکتب العلمیه، 1410.
    7. ابن عبدالبر، ابوعمر یوسف بن عبدالله، الأستیعاب فی معرفه الأصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، الطبعه الاولی، بیروت: دار الجیل، 1412.
    8. ابن عبد ربه، ابی‌عمر احمد بن محمد، العقد الفرید، شرح و تصحیح احمد امین و احمد الزین و ابراهیم الابیاری، قاهره: مکتبة النضة المصریة، 1381.
    9. ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت: دارالفکر، 1407.
    10. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بی‌جا: نشر ادب الحوزه، 1405.
    11. ابوحنیفه، نعمان بن محمد مشهور به قاضی نعمان،شرح الاخبار فی فضائل الائمه الاطهار، تحقیق سیدمحمدحسین جلالی، قم: نشر اسلامی، 1409.
    12. اسکافی، ابی‌جعفر محمد بن عبدالله، المعیار و الموازنه فی فضائل الإمام امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب، تحقیق الشیخ محمدباقر المحمودی، الطبعه الاولی، بیروت: بی­نا، 1402.
    13. بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت: دار و مکتبه الهلال، 1988.
    14. ـــــــــــــــــــ ، الانساب الاشراف، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1397.
    15. دینوری، ابن قتیبه عبدالله بن مسلم، الإمامه و السیاسه، تحقیق علی شیری، البطعه الاولی، بیروت: دارالاضواء، 1410.
    16. ـــــــــــــــــــ ، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، القاهره: الهیئه المصریه العامه للکتاب، 1992.
    17. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، الأخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قم: منشورات الراضی، 1368.
    18. ذهبی، شمس‌الدین محمد، تهذیب سیر اعلام النبلاء، رجب محمود ابراهیم بخیت،‌ بی‌جا: مکتبة جزیرة‌الورد، 1431.
    19. راوندی، قطب‌الدین، الخرائج و الجرایح، تصحیح اسدالله ربانی، قم: مصطفوی، بی‌تا.
    20. سبط ابن‌جوزی، تذکرةالخواص، قم: الشریف الرضی، 1418.
    21. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1393.
    22. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، الطبعه الثانیه، بیروت: دار التراث، 1387.
    23. مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین، التنبیه و الإشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، القاهره: دارالصاوی، بی‌تا.
    24. ـــــــــــــــــــ ، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم: دارالهجره، 1409.
    25. مسکویه، ابوعلی رازی، تجارب الأمم و تعاقب الهمم، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران: سروش، 1379.
    26. معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران: امیرکبیر، 1371.
    27. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الإفصاح فی الإمامه، قم: کنگره شیخ مفید، 1413 الف.
    28. ـــــــــــــــــــ ، المقنعه. قم: کنگره شیخ مفید، 1413 ب.
    29. ـــــــــــــــــــ ، الجمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره، قم: مکتبة الدواری، 1368.
    30. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، بورسعید: مکتبه الثقافه الدینیه، بی‌تا.
    31. واقدی، محمد بن عمر، الرِّدِّه مع نبذه من فتوح العراق و ذکر المثنی بن حارثه الشیبانی، تحقیق یحیی الجبوری، بیروت: دار الغرب الإسلامی، 1410.
    32. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب بن جعفر، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دارصادر، بی‌تا.