مهاجرت میرزای شیرازی به سامرا (1291-1312 ق)؛ زمینه‌ها و پیامدهای آن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 تبریز. دانشگاه تبریز. مدیر گروه تاریخ

2 دانشجوی دکتری تاریخ دانشگاه تبریز

چکیده

یکی از رویدادهای قابل­ تأمل و جریان‌ساز تاریخ معاصر، مهاجرت میرزای شیرازی به سامرا (1291- 1312 ق) و اقامت ایشان در این شهر بود. یافته­ های این پژوهش، نشان می‌دهد که عواملی نظیر فضای منجمد فکری حاکم بر شهر نجف و دوری­گزینی حوزه­ آموزشی آن از سیاست، عمران و آبادانی شهر سامرا، اندیشه­ تقریب­گرایی شیعه و سنی در شهر با توجه به بافت اجتماعی عمدتاً سنی آن، دغدغه­ ایجاد یک ظرفیت آموزشی جدید و توجه نگاه­ها به مهدویت، به مهاجرت میرزای شیرازی به این شهر انجامید. پیامدهای غالب این مهاجرت، تأسیس مکتب آموزشی و فقهی سامرا و تبدیل آن به نقطه­ ثقل مرجعیت جهان اسلام، اهتمام به امر تصنیف بر اساس نیازمحوری، به صحنه آمدن فقه در امور سیاسی، روشن‌گری افکار و باورپذیر نمودن غلبه بر تابوی استبداد، شکل‌گیری اولین حکومت مشروطه­ مشروعه در لارستان فارس، استعمارستیزی و پرورش شمار انبوهی از علما و دانش­آموختگان مبارز و مخالف­ خوان در جهان اسلام بود.

کلیدواژه‌ها


1. قرآن کریم.
2. آدمیت، فریدون، 1پشورش بر امتیازنامه رژی، چ اول، تهران: پیام، 1360.
3. آژند، یعقوب، قیام تنباکو، تهران: کتاب­های شکوفه، 1367.
4. آقا­بزرگ تهرانی، محمد محسن، هدیه الرازی الی الامام المجدد الشیرازی، ترجمه: محمد دزفولی، چ سوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1362.
5. ـــــــــــــــــــــ ، طبقات اعلام الشیعه (نقباء البشر فی القرن الرابع عشر)، الجزء الرابع، بیروت: داراحیا، 1430ق.
6. ـــــــــــــــــــــ ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، القسم الثالث من الجزء التاسع، قم: مؤسسه­ اسماعیلیان، 1365.
7. ـــــــــــــــــــــ ، میرزای شیرازی، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.
8. ـــــــــــــــــــــ ، میرزای شیرازی، ترجمه­ محمد دزفولی، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، 1365.
9. آیت‌اللهی، محمدتقی، ولایت فقیه، زیربنای فکری مشروطه­ مشروعه، تهران: امیرکبیر، 1363.
10. اصفهانی کربلایی، حسن، تاریخ دخانیه یا تاریخ وقایع تحریم تنباکو، به کوشش رسول جعفریان، قم: دفتر نشر الهادی، 1377.
11. اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، المآثر و الآثار، چهل سال تاریخ ایران در دوره ناصرالدین شاه، تعلیقات حسین محبوبی اردکانی، در احوال رجال دوره و دربار ناصری، به کوشش ایرج افشار، ج‌‌1، تهران: اساطیر، 1367.
12. ـــــــــــــــــــــ ، روزنامه خاطرات اعتماد‌السلطنه، وزیر انطباعات در اواخر دوره­ ناصری، با مقدمه و فهارس: ایرج افشار، تهران: امیرکبیر، 1345.
13. الگار، حامد، دین و دولت در ایران، ترجمه­ ابوالقاسم سری، تهران: توس، 1369.
14. المظفری، محمد، تاریخ الشیعه، مصر: طبع الزهرا، 1414ق.
15. الوردی، علی، لمحات اجتماعیه من تاریخ العراق الحدیث، الجزء الثالث، بغداد: بی‌نا، بی‌تا.
16. امیردهی، ع.ر، «پیش‌گامان تقریب: میرزای شیرازی مبارزی وحدت­گرا»، مجله­ اندیشه تقریب، شماره 17، زمستان 1387.
17. امین، سید‌محسن، اعیان الشیعه، حققه و اخرجه و استدرک علیه: حسن الامین، الجلد الخامس، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات، 1403ق.
18. انصاری، مرتضی بن محمد امین، المکاسب (المحشّی)، 17 مجلد، چ اول، قم: مؤسسه­ مطبوعاتی دارالکتاب، 1410ق.
19. بشیری، احمد، کتاب آبی، ج2، تهران: نشر نو، 1362.
20. تیموری، ابراهیم، تحریم تنباکو، اولین مقاومت منفی در ایران، چ دوم، تهران: امیرکبیر، 1358.
21. حائری، عبدالهادی، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، چ سوم، تهران: امیرکبیر، 1381.
22. حرزالدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج‌دوم، قم: کتابخانه­ آیت‌الله مرعشی نجفی، 1405ق.
23. دارابی، بهنام، «حوزه علمیه تقریب­گرای سامرا و نقش میرزای شیرازی»، مجله­ مطالعات تقریبی مذاهب اسلامی، سال هشتم، شماره 31، بهار 1392.
24. دوانی، علی، نهضت روحانیون ایران، ج‌اول، تهران: بنیاد فرهنگی امام رضا7، 1360.
25. دولت‌آبادی، یحیی، حیات یحیی، 4 مجلد، چ پنجم، تهران: عطار، 1371.
26. رضایی اصفهانی، محمدعلی، «کند و کاو: سبک­های مختلف درس خارج»، رهنامه پژوهش، شماره 7، بهار 1390.
27. زنجانی، محمد‌رضا، تحریم تنباکو، تهران: شرکت سهامی کتاب­های جیبی، 1333.
28. سعیدی سیرجانی، علی اکبر، وقایع اتفاقیه، تهران: نوین، 1362.
29. شاهرودی، نورالدین، اسره المجدد الشیرازی، بیروت: دارالعلوم بیروت، بی‌تا.
30. صحتی سردرودی، محمد، سیمای سامرا سینای سه موسی، قم: مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1374.
31. صدر، سید‌حسن، تکمله امل الآمل، با تحقیق سید‌احمد حسینی، قم: مکتبه آیت‌الله مرعشی، 1406ق.
32. صدر واثقی، سیدجمال­الدین اسدآبادی پایه­گذار نهضت­های اسلامی، تهران: پیام، 1348.
33. صفایی، ابراهیم، اسناد سیاسی دوران قاجاریه، تهران: شرق، 1346.
34. طالعی، عبدالحسین، «دو تقریظ از میرزای شیرازی و شیخ جعفر شوشتری بر لوائح الوحین»، مجله­ کتاب شیعه، شماره 2، ص‌171-174، زمستان 1389.
35. عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نام‌دار شیعه، ج‌4، زیر نظر سید‌محمود مرعشی، قم: کتابخانه­ آیت‌العظمی مرعشی نجفی، 1405ق.
36. عنایت، حمید، سیری در اندیشه­ سیاسی عرب، تهران: امیرکبیر، 1394.
37 . فخرالشریعه، حسن، «تقریضات میرزای شیرازی در ستایش از آثار میرحامد حسین»، مجله علوم حدیث، شماره 10، ص‌201-205، زمستان 1377.
38. کربلایی، شیخ حسن، قرارداد رژی یا تاریخ انحصار دخانیات در سال 1309ق، تهران: مبارزان، 1361ش.
39. کرزن، جورج ناتانیل، ایران و قضیه­ ایران، ترجمه­ غلام علی وحید مازندرانی، ج2، چ پنجم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.
40. لاری، سید‌عبدالحسین، رسائل سید ‌لاری: ولایت فقیه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1377.
41. ـــــــــــــــــــــ ، تعلیقات المکاسب، ج‌2، قم: مؤسسه­ المعارف الاسلامیه، 1418ق.
42. کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، با پیش‌گفتاری از رحیم رضازاده­ ملک، چ اول، تهران: صدای معاصر، 1378.
43. گلی زاوه­، غلامرضا، «ستیغ سیاست در سرزمین دیانت؛ شیوه زندگی و شاخصه­های مکتب میرزای شیرازی»، مجله­ پاسدار اسلام، شماره 349، مهر 1389.
44. مجله حوزه، «نگرشی به مکتب سامرا»، یادواره صدمین سال درگذشت میرزای بزرگ، دوره­ 9، شماره 50-51، ماه­های خرداد ـ شهریور، ص‌80-83، سال 1371ش.
45. ـــــــــــــــــــــ ، «مکتب سامرا و امور اجتماعی و سیاسی»، یادواره صدمین سال درگذشت میرزای بزرگ، دوره 9، شماره 50-51، ماه­های خرداد ـ شهریور، ص‌134-156، سال 1371ش.
46. ـــــــــــــــــــــ ، «فتوای تحریم تنباکو و پیامدهای آن»، یادواره صدمین سال درگذشت میرزای بزرگ، دوره­ 9، شماره 50-51، ماه­های خرداد ـ شهریور، ص‌181-164، سال 1371ش.
47. ـــــــــــــــــــــ ، «جهان اسلام در عصر میرزا»، یادواره­ صدمین سال درگذشت میرزای بزرگ، دوره 9، شماره 50-51، ماه­های خرداد ـ شهریور، ص‌315-356، سال 1371ش.
48. محقق داماد، سید‌مصطفی، «اصول فقه شیعه و مکتب­های آن»، علوم اجتماعی: نامه فرهنگ، شماره 48، تابستان 1382.
49. محمودی، عبدالله، «نگاهی اجمالی بر مکتب سامرا»، فقه و اصول، مجله علمی دانش­پژوهان مرکز آموزش­های تخصصی فقه، شماره 1، زمستان 1393.
50. محیط طباطبایی، محمد، نقش سید‌جمال­الدین اسدآبادی در بیداری مشرق زمین، ترجمه­ سید‌هادی خسروشاهی، تهران: دارالتبلیغ اسلامی، 1352ش.
51. مدرس، میرزا محمدعلی، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب یاکنی و القاب، مشتمل بر ترجمه حال حال فقها و حکما و عرفا و... ، ج 4، چ دوم، تبریز: شفق، کتاب‌فروشی خیام، 1349.
52. مدرس، فرید، «مصاحبه با آیت‌الله سید‌رضی شیرازی»، خبر آنلاین، 24/2/90 ش.
53. معلم حبیب‌آبادی، میرزا محمدعلی، مکارم الاثار، در احوال رجال دو قرن 13 و 14 ق، جلد 1-4، اصفهان: انجمن کتابخانه­های عمومی اصفهان وابسته به اداره فرهنگ و هنر استان اصفهان، 1352.
54. میرزا حسین خان، خاطرات دیوان بیگی، محقق و مصحح: ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران: اساطیر، 1382.
55. مدنی، سید‌محمود، میرزای شیرازی احیاگر قدرت فتوا، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، ]بی‌تا[.
56. مفید، حسین، «باورداشت امامت-مهدویت در مکتب سامرا»، علوم و قرآن و حدیث: مجله سفینه (علمی ـ ترویجی)، شماره 11، تابستان 1388.
57. میرسجادی، محمدکاظم، میرزای شیرازی، تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی، 1386.
58. ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ج‌1 ـ 3 در یک مجلد، چ هفتم، تهران: امیرکبیر، 1384.
59. نایینی، میرزا محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه­ المله، به کوشش محمودزاده حسینی، تهران: امیرکبیر، 1380.