نقش کتیبه‌نگاری بناها در ترویج اندیشه‌های مذهبی و مشروعیت حاکمان صفوی (مطالعه موردی بناهای اصفهان، اردبیل و مشهد)

خوش‌نویسی و کتیبه‌نگاری در ادوار گذشته، تأثیر شگرفی بر اندیشه‌ها و باورهای جوامع داشت و یکی از مهم‌ترین ابزار تبلیغی در آن جوامع شمرده می‌شد. شاهان صفوی، حمایت ویژه‌ای از هنرمندان کتیبه‌نگار و معمار به عمل آوردند و به دلیل ثبات سیاسی و قدرت اقتصادی دولت صفوی، ساخت یا بازسازی اماکن مذهبی در دستور کار این حاکمان قرار گرفت. پرسش‌های اصلی این است که با توجه به گسترش کمی و کیفی بناسازی در دوره صفوی و با توجه به کارکرد تبلیغی خوش‌نویسی و کتیبه‌نگاری، شاهان صفوی چگونه از آرایه‌های خوش‌نویسی در معماری به منظور بیان عقاید و اندیشه‌های مذهبی خود بهره برده و در پی دست‌یابی به اهداف سیاسی ـ مذهبی خود و از همه مهم‌تر مشروعیت سیاسی ـ مذهبی بوده‌اند؟ هم‌چنین نمود باورهای تشیعِ موردنظرِ شاهان یعنی تشیع دوازده‌امامی در کتیبة بناهای این عصر چگونه است؟ بنابراین، هدف از این مقاله، تبیین نقش و کارکرد آرایه‌های خوش‌نویسی معماری در بیان اصول مذهب تشیع و تأثیر آن‌ها بر مسأله مشروعیت مذهبی شاهان صفوی است. داده‌‌های اولیه در این پژوهش، به روش اسنادی گردآوری شده و پژوهش به شیوة توصیفی ـ تحلیلی و تحلیل‌ها با مقایسه و استدلال استقرایی صورت گرفته است. جامعه آماری پژوهش، بناهای صفوی در اصفهان، اردبیل و مشهد را دربر می‌گیرد. اصفهان به عنوان مرکز حکومت صفویان از عصر شاه‌عباس اول انتخاب شده و دلیل گزینش اردبیل و مشهد نیز مرکزیت دینی و معنوی این دو شهر برای حاکمان و جامعه عصر صفوی بوده است. ضمن آن‌که اردبیل و مشهد به عنوان خطوط مقدم صفویان در مقابله با حکومت‌های سنی‌مذهب شمال غربی (عثمانی) و شمال شرقی (ازبک‌ها)، اهمیت ویژه‌ای در دوره صفوی داشته‌اند و چنین پنداشته می‌شود که اهداف سیاسی و مذهبی شاهان صفوی در فرم و محتوای کتیبه‌های بناهای این دو ناحیه اثرگذار بوده است.

پیشینة پژوهش

شماری از پژوهش‌گران به بازخوانی، تفسیر و تحلیل کتیبه‌ بناهای دوران اسلامی و تبیین عقاید شیعی در این کتیبه‌ها توجه کرده و هر یک با رویکردی خاص، به مطالعه تعدادی از بناها پرداخته‌اند. در برخی از این پژوهش‌ها، بر نمادهای شیعی در بناهای عصر صفوی تأکید شده و در برخی دیگر، به ادوار پیشین یا پسین آن توجه گردیده است. مسعود کوثری در مقاله‌ای با عنوان «هنر شیعی در ایران»، با رویکردی جامعه‌شناسانه، به تبیین عناصر شیعی در هنرهای ایرانی ـ اسلامی پرداخته است. (کوثری، 1390) کلانتر و آیت‌اللهی در مقاله «کاربرد آیات قرآنی و متون مذهبی در تزیینات معماری شیعی مازندران»، به بررسی کتیبه‌های شیعی در مقابر امام‌زادگان مازندران پرداخته‌اند. (کلانتر و آیت‌اللهی، 1388) از این دو نویسنده، مقاله دیگری با عنوان «بررسی تطبیقی کاربرد متون مذهبی در هنر شیعی مازندران با تمرکز بر آثار شهرستان ساری»  به چاپ رسیده است. (کلانتر و آیت‌اللهی، 1393) یوسفی و گلمغانی‌زاده نیز در کتابی با عنوان هنرهای شیعی در مجموعه تاریخی و فرهنگی شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، به بررسی نمادهای شیعی در این مجموعه پرداخته‌اند. (یوسفی و گلمغانی‌زاده اصل، 1389) گلمغانی‌زاده اصل در پایان‌نامه کارشناسی ‌ارشد خود، تزیینات کتیبه‌ای بقعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی را مطالعه کرده است، (گلمغانی‌زاده اصل، 1381) هم‌چنین به صندوق‌های چوبی بقعه شیخ‌صفی‌الدین، شناخت طرح و فن و محتوای کتیبه‌های آن‌ها در پایان‌نامه مژگان خیراللهی ازناوله توجه شده است. (خیراللهی ازناوله، 1388) تزیینات بقعه شیخ‌صفی‌الدین نیز در پژوهش دیگری از شایسته‌فر و گلمغانی‌زاده اصل با عنوان «تزیینات کتیبه‌ای نمای بیرونی بقعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی» مطالعه شده است. (شایسته‌فر و گلمغانی‌زاده، 1381)

شایسته‌فر در مقاله «جایگاه قرآن، حدیث و ادعیه در کتیبه‌های اسلامی»، موضوع و محتوای برخی از کتیبه‌ها در بناهای دوران اسلامی را مطالعه کرده است. (شایسته‌فر، 1380) لطف‌الله هنرفر نیز در پژوهشی ارزشمند با عنوان «فهرست کتیبه‌های تاریخی در آثار باستانی اصفهان»، به تهیه فهرستی از همه انواع کتیبه‌ها در بناهای صدر اسلام تا دوران متأخر در اصفهان پرداخته و این فهرست را در مقاله‌ای با همین نام منتشر نموده است. (هنرفر، 1348)

کیانمهر و تقوی‌نژاد در مقالة «مطالعه تطبیقی مضامین کتیبه‌های کاشی‌کاری مدرسه چهارباغ اصفهان و باورهای عصر صفویه»، نمود تصویری و نوشتاری برخی از باورهای فرهنگی، دینی و اجتماعی در کتیبه‌های کاشی‌کاری این مدرسه را بررسی کرده‌اند. (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390) پایان‌نامه تقوی­نژاد با عنوان بررسی تطبیقی نقوش کاشی‌کاری‌های مدرسه چهارباغ اصفهان و باورهای عصر صفویه، به مطالعه تمامی نمودهای تصویری و نوشتاری در این بنا از جمله همه انواع نقوش تزیینی پرداخته و جامعه آماری مورد مطالعة وی، فراتر از کتیبه‌های بناست. (تقوی‌نژاد، 1387) عبدالله متولی در مقاله «صفویه و الگوها و نمادهای تبلیغات مذهبی در ساختار حکومتی‌اش»، برخی از نمادهای تصویری و عینی‌ در هنر و معماری این دوره را به نمایش گذاشته است. (متولی، 1391)

سیدهاشم حسینی نیز کتیبه‌نگاری عصر صفوی را در مقاله‌ای با عنوان «مقایسه ویژگی‌های هنر کتیبه‌نگاری عصر صفوی در دو مجموعه شاخص شیعی ایران؛ حرم مطهر امام رضا† و بقعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی» منتشر نموده است. (حسینی، 1388) حسینی در پایان‌نامه کارشناسی‌ ارشد خود با عنوان بررسی کتیبه‌های مجموعه آستان قدس رضوی در دوره صفوی نیز به مطالعه تکنیکی، زیبایی‌شناسی و سبک‌شناسی کتیبه‌های این مجموعه پرداخته و تزیینات، نقوش و موضوع این کتیبه‌ها را هم‌زمان نشان داده است. (حسینی، 1380)

کتیبه‌های رواق‌های حرم مطهر رضوی†، در پژوهش دیگری با عنوان «بررسی محتوایی کتیبه‌های رواق‌های ساخته‌شده در حرم رضوی در عصر تیموری و صفوی» مطالعه شده است. (شایسته‌فر، 1392) زهراسادات مقدس نیز در پایان‌نامه کارشناسی‌ ارشد خود با عنوان بازنمایی شرایط فرهنگی دوران صفویه بر هنر کتیبه‌نویسی در مسجد جامع اصفهان، به برخی عوامل اثرگذار بر کتیبه‌های مسجد جامع اصفهان توجه نموده و کتیبه‌های قرآنی، حدیث، اسماءالله، ادعیه و اشعار را در آن مطالعه کرده است. (مقدس، 1391)

بررسی پژوهش‌های پیش‌گفته، نشان می‌دهد جامعه آماری برخی از این پژوهش‌ها، بناهایی از تمامی ادوار اسلامی را دربر می‌گیرد و افزون بر تزیینات کتیبه‌ای، به سایر انواع تزیین در این بناها توجه شده است. برخی دیگر که صرفاً تزیینات کتیبه‌ای را مطالعه کرده‌اند، به مسأله مشروعیت شاهان صفوی و ترویج عقاید تشیع دوازده‌امامی به صورتی جامع و عمیق نپرداخته‌اند. هم‌چنین برخی دیگر از پژوهش‌ها، صرفاً به مطالعه یک نمونه شاخص پرداخته و به مجموعه‌ای از بناهای این عصر در کنار هم و در یک بافت فرهنگی توجه نشده است. بر این اساس، موضوع و رویکرد مقاله حاضر یعنی تبیین مسأله ترویج عقاید شیعی و مشروعیت شاهان صفوی در یک بافت فرهنگی گسترده در سه مرکز اصلی آن روزگار، اصفهان (پایتخت حکومت)، اردبیل (خط مقدم مقابله با سنی‌گرایان عثمانی) و مشهد (خط مقدم مقابله با سنی‌گرایان ازبک)، نو و بدیع خواهد بود.

شیوه‌های ترویج اندیشه‌های مذهبی در دوره صفویان

یک‌پارچگی مذهبی و همراهی دین و دولت در عصر صفوی، نقطه عطفی در تاریخ گسترش عقاید شیعی در ایران بود. شاهان صفوی و در رأس آن‌ها، شاه‌اسماعیل اول، در عین حال که خود را جانشینان معنوی شیخ‌صفی‌الدین می‌دانستند، نسبت خود را از طریق امام کاظم† به امام علی† می‌رساندند. (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390، ص134) آن‌ها با اعلام رسمیت مذهب تشیع و بهره‌‌گیری از آموزه‌های آن، در پی تثبیت حکومت خود از طریق تبلیغات مذهبی بودند. این تبلیغات که «در ادوار گذشته عموماً با بهره‌گیری از شعر حماسی، نقاشی، نقوش برجسته، سکه، معماری و مبلغان صورت می‌گرفت» (Walton, 1997, p.49)، حاکمان صفوی را در پیشبرد دو هدف عمده یاری می‌رساند: نخست، مشروعیت یافتن حکومت و دوم، ترویج اندیشه‌های شیعی دوازده‌امامی به عنوان عامل وحدت‌بخش جامعه و قلمرو خود؛ بنابراین شاهان صفوی، سه روش «تبلیغ کلامی»، «تبلیغ رفتاری» و «تبلیغ تصویری و بصری در قالب نمادها و نشانه‌ها» را برای تبلیغات مذهبی خود در پیش گرفتند.

1. تبلیغ کلامی

شاهان صفوی، به ایجاد نهادها و مناصبی اهتمام ورزیدند که وظایف عمدة آن‌ها، ترویج اصول مذهب تشیع و مقابله با عقاید مخالف بود. نهاد «صدارت» یا منصب «صدر»، از جمله این نهادها و از مهم‌ترین بازوهای اجرایی حکومتی به شمار می‌رفت. (سیوری، 1386، ص29) بخشی از تبلیغات مذهبی صفویان، بر عهده مبلغان و مأمورانی بود که به شیوه گفتاری، رودررو و مستقیم به ترویج اصول و اندیشه‌های شیعی در قلمرو اصلی صفویان و سرزمین‌های هم‌جوار آن‌ها می‌پرداختند. در پی این تبلیغات، در میان جامعه آن روزگار، باور به عصمت و پاکی حاکمان صفوی شکل گرفت و چنین تصور می‌شد که پادشاهان صفوی، مرتکب گناه و معصیتی نمی‌شوند و فرزند پیغمبرˆ هستند. آن‌ها هر چه انجام دهند، عین صواب و درست است. (سانسون، 1346، ص36) این تبلیغات مذهبی، در شهرهای مرزی قلمرو صفویان و شهرهای تازه‌فتح‌شده و یا شهرهایی که بیم تسلط عقاید مخالفان در آن‌ها می‌رفت، اهمیت ویژه‌ای داشت.

2. تبلیغ رفتاری

در نیمه اول حکومت صفویان، به سه دلیل، اعتماد مذهبی عمیقی در میان مردم نسبت به شاهان صفوی شکل گرفت: نخست، تأکید ویژه شاهان بر آموزه‌های دینی و اصول مذهب تشیع و اعلام رسمی آن از منابر و مساجد؛ دوم، انتساب شاهان به خاندان امامت و سوم، حمایت روحانیان. چنان‌که سانسون در توصیف این اعتقاد و اعتماد، جمله‌ای را از زبان فردی خطاب به شاه این‌گونه بیان کرده است که «ای شاه، تو دین و ایمان من هستی». (سانسون، 1346، ص169) بر اساس گزارش شاردن، شاه و دربار او در نگاه مردم مقدس شمرده می‌شدند. (شاردن، 1375، ص1445ـ1446) بنابراین رفتار او باید جلوه‌هایی از این تقدس را نشان می‌داد. از مهم‌ترین رفتارهای دینی شاهان صفوی انجام سفرهای زیارتی، اهتمام به ساخت یا بازسازی اماکن مذهبی شیعیان و تاکید بر برگزاری اعیاد و سوگواری‌های مذهبی بود.

3. تبلیغ تصویری و بصری

افزون بر تبلیغات کلامی و رفتاری، شیوة بهره‌گیری از تصاویر در آثار ملموس و عینی نیز به ترویج اندیشه‌های مذهبی حاکمان صفوی کمک می‌نمود. آثار معماری و هنرهای کاربردی و تزیینی، از جملة این آثار ملموس هستند که در پی شکوفایی اقتصادی و ثبات سیاسی در عصر صفوی به اوج رسیدند. این آثار، زمینة بسیار مناسبی را برای بیان بصری اندیشه‌های مذهبی فراهم آوردند.

1ـ3. بیان بصری در هنر و صنعت

شاهان صفوی با آگاهی از اهمیت تبلیغات تصویری و بصری، حمایت ویژه‌ای را از هنرمندان و صنعت‌گران انجام دادند و در این دوره، کارگاه‌های تولید آثار هنری به صورت متمرکز شکل گرفت. بخشی از تولیدات این کارگاه­ها از حیث اقتصادی و به منظور رفع نیاز داخلی و هم­چنین صادرات برای حکومت اهمیت داشت. اما در عین حال، بیان نمادین نگاره‌ها و مضمون کتیبه‌های موجود بر این آثار هنری نیز در انتقال پیام‌های دینی به مخاطبان نقش مهمی ایفا می‌کرد. از بهترین صنایع و هنرهای تبلیغی خوشنویسی، کتابت، مُهرسازی و ضرب سکه بوده است. (برای اطلاعات بیشتر درباره مُهرها و سکه­ها ر. ک. به اسماعیلی، 1385 و متولی، 1391)

2ـ3. بیان بصری در معماری

به نظر می‌رسد آثار معماری دوره صفوی و جلوه‌های تصویری و نوشتاری در آن‌ها، نقش ویژه‌ای در مشروعیت‌بخشی به حکومت و تقویت پایه‌های آن داشتند. بنابراین رابطه شاهان و معماری این دوران، کاملاً دوسویه بود؛ از یک سو حمایت شاهان، نقش مهمی در گسترش معماری داشت و از سوی دیگر، توسعه معماری، سبب تحکیم پایه‌های حکومت و مشروعیت شاهان می‌شد. حمایت از ساخت مساجد، تکایا و حسینیه­ها، بازسازی  مقابر امامان و امام­زادگان از جمله این حمایت­ها بود؛ مانند دستور مستقیم شاه‌اسماعیل برای بازسازی مشاهد (منشی قزوینی، 1378، ص124)، فرمان شاه‌طهماسب برای بازسازی مساجد و مزارات متبرکه قم، ری و عراق عجم (عبدی‌بیگ شیرازی، 1369، ص92) و دستورهای متعدد شاهان به ویژه شاه‌عباس برای بازسازی مشهدالرضا† (اسکندربیک منشی، 1377، ص929؛ سانسون، 1346، ص201؛ تاورنیه، 1383، ص190) به نظر می‌رسد در بسیاری از این بازسازی‌ها، اعتقادات مذهبی شاهان صفوی، هم در فرم و هم در تزیینات معماری نمود یافته است.

الف) بیان بصری دیوارنگاره‌ها

دیوارنگاره‌ها در معماری صفوی، بیش‌تر در قالب نقاشی روی سطوح گچی و آهکی یا نقوش روی کاشی‌ها، نمود یافته و در مقایسه با آرایه‌های گچ‌بری، آجرکاری و حجاری، دارای تنوع و انعطاف‌پذیری بیش‌تری در نمایش نگاره‌ها هستند. اغلب دیوارنگاره‌های این عصر، در بناهای غیرمذهبی نمود یافته و مضامین غیردینی در آن‌ها غالب است، اما نمونه‌هایی از دیوارنگاره‌های مذهبی در آرامگاه‌ها، مساجد، حسینیه‌ها، سقاخانه‌ها، گرمابه‌ها و مدارس این عصر برجای مانده که با تأکید بر نمادهای شیعی طراحی شده‌اند.‌ در نمونه­های مذهبی اغلب واقعه کربلا، تمثال ائمّه اطهار‰ و نمادهایی همچون شیر و خورشید و طاووس نقش شده است. (عناصری، 1383، ص134)نگارة طاووس در فرهنگ اسلامی، نمادی از راهنمایی، مرغ بهشتی، دفع‌کنندة شیطان و استقبال‌کننده از مؤمنان است (خزایی، 1386، ص26) و نقش شیر به عنوان نمادی از حضرت علی† به کار رفته است. (خزایی، 1381، ص54)

ب) بیان بصری خوش‌نویسی‌ها و کتیبه‌ها

نخستین دلیل قدسی بودن هنر خوش‌نویسی در نظر مسلمانان، پیوند آن با کلام وحی الهی و دلیل دوم، ارتباط آن با شعر و ادبیات عرفانی بود. سومین دلیل، اعتقاد مسلمانان به ابداع خوش‌نویسی به دست حضرت علی† بود؛ «درستی یا نادرستی این مطلب اهمیتی ندارد، چون راهی به تأیید یا رد آن وجود ندارد. اما آن‌چه مهم است، نفس این ادعاست که معلوم می‌دارد مسلمانان، سرچشمة خوش‌نویسی را در کسی می‌دیدند که پس از پیامبرˆ، برجسته‌ترین چهرة معنوی در اسلام است». (نصر، 1386، ص347ـ348) ویژگی‌ها و کارکردهای خوش‌نویسی در دوران اسلامی، باعث شد که آموختن آن در نزد بسیاری از طبقات اجتماعی، مایه افتخار و نوعی امتیاز تلقی شود و به بخشی مهم از آموزش‌های عمومی طبقه روشن‌فکر و اشراف و آرزو و آرمان هر فردی تبدیل گردد. (سوچک، 1385، ص60) بنابراین بهره‌گیری از فرم‌های متنوع خوش‌نویسی به همراه مضامین دینی در هنر و معماری، از یک سو بیان‌گر اندیشه‌ها و باورهای مذهبی جامعه و حکومت‌های مسلمان بود و از سوی دیگر به دلیل اهمیت، جایگاه و تقدس در نزد جوامع مسلمان، اثر عمیقی بر نگرش مردمان و شکل‌گیری باورهای مذهبی فردی و اجتماعی داشت.

نقش کتیبه‌نگاری معماری در ترویج باورهای مذهبی و مشروعیت حاکمان صفوی

گسترش کمی و کیفی بناسازی در دوره صفوی که با حمایت شاهان در پایتخت و شاه‌زادگان و حاکمان در شهرهای دیگر روی داد، زمینه مناسبی را برای بروز شیوه‌های هنری در آرایه‌های معماری فراهم آورد. آرایه‌های خوش‌نویسی و کتیبه‌نگاری در معماری نیز به عنوان شیوه‌های هنری ممتاز در دوران اسلامی از این قاعده مستثنا نبود. تا جایی‌که پیوند و وابستگی خوش‌نویسی و معماری در دوره صفوی به حد اعلایی رسید. (حسینی و طاووسی، 1385، ص60) به نظر می‌رسد یکی از دلایل کاربرد فراوان کتیبه‌های خوش‌نویسی در معماری عصر صفوی، رواج کاشی هفت‌رنگ یا خشتی و قابلیت طراحی و نقش‌اندازی آسان بر این نوع کاشی بود؛ زیرا در دوره صفوی بهره‌گیری از کاشی‌های خشتی هفت‌رنگ در معماری، بیش از انواع تزیینات دیگر صورت گرفت؛ در حالی‌که در ادوار پیشین، آرایه‌های گچ‌بری، آجرکاری و کاشی معرق در معماری متداول‌تر بود. به بیان دیگر، محدودیت‌های نقش‌اندازی بر کاشی خشتی، کم‌تر از دیگر گونه‌های تزیینی بود و بر همین اساس، انواع خطوط با جلوه‌های ویژه هنری، در کتیبه‌های معماری دوره صفوی به کار رفت. این کتیبه‌ها، علاوه بر کارکرد زینتی خود، به عنوان رسانه‌هایی پیام‌رسان، بر عقاید دامنه وسیعی از مخاطبان اثر گذاشتند و نقش مهمی در ترویج و تبلیغ اصول مذهب تشیع و مشروعیت‌بخشی به حاکمان صفوی داشتند. بر این اساس، گاه «فرم و صورت کتیبه‌ها»، گاه «محتوا و مضمون کتیبه‌ها» و گاهی «جایگاه و محل نصب کتیبه‌ها» دربردارندة پیام‌های مهمی بود و به تبلیغ و ترویج عقاید شیعی مورد نظر شاهان کمک می‌کرد.

1. تحلیل بر پایة فرم و صورت کتیبه‌ها

همان‌گونه که اشاره شد، هنر خوش‌نویسی دارای جنبه‌هایی از تقدس است و رابطه‌ای قوی با ذات کبریایی و قدسی خداوند دارد. بر این اساس، ذات الهی در صورت آثار هنری خوش‌نویسی، چه در کتابت قرآن و چه در تزیین مساجد و بناهای اسلامی، به صورت کتیبه و به شیوه‌ها و سبک‌های مختلف خوش‌نویسی، نمود یافته است. از سوی دیگر، در میان همة انواع خطوط اسلامی، خطوط ثلث و کوفی، بیش‌ترین هم‌بستگی و پیوند را با مضامین مذهبی دارند و نقش ویژه‌ای در خلق فضاهای قدسی و روحانی ایفا می‌کنند. از دوره سلجوقیان که از خط ثلث برای کتیبه‌نگاری معماری استفاده می‌کردند، شمار فراوانی از کتیبه‌های اماکن مذهبی یا کتیبه‌هایی با مضامین مذهبی، با این نوع خط نگارش یافتند. هم‌چنین خط ثلث در دوره صفوی نیز رایج‌ترین و متداول‌ترین نوع خط در کتیبه‌های مذهبی بناها بود. در این دوره، از خط ثلث بیش‌تر برای نگارش آیات قرآن، روایات و احادیث عربی استفاده می‌شد و خطوط دیگری هم‌چون نستعلیق، اغلب برای نگارش اشعار یا بیان نام کتیبه‌نویس در انتهای کتیبه‌ها به کار می‌رفت. (حسینی و طاووسی، 1385، ص60) هم‌چنین خط کوفی که اغلب به صورت کوفی بنایی در آثار معماری این دوره نمود یافته، بیش‌تر برای بیان نام‌های متبرک هم‌چون: الله، محمد، علی و سایر ائمه معصوم به کار رفته است. بر این اساس، به نظر می‌رسد دو خط ثلث و کوفی بنایی، در مقایسه با دیگر خطوط، بار مذهبی بیش‌تری را به دوش می‌کشیدند و فرم آن‌ها در نخستین نگاه، مضامین و پیام‌های مقدس و مذهبی را در ذهن بیننده شکل می‌داد.

2. تحلیل بر پایة محتوا و مضمون کتیبه‌ها

مبانی اعتقادی و سیاسی مذهب شیعه، بر آیات قرآن و روایات پیامبرˆ استوار است. در جهان‌بینی و نگرش شیعیان دوازده‌امامی، مفاهیمی مانند امامت، عصمت، عدالت، شفاعت، اجتهاد، انتظار، عالم مثال و سلسله‌مراتب وجود، از مهم‌ترین مفاهیم و ارکان اعتقادی هستند. (انصاری و هم‌کاران، 1387، ص149 و 155) در این میان، مفاهیم امامت و ولایت، جایگاه بسیار ویژه‌ای در نظر شیعیان دارند و مصادیق عینی و نمود ظاهری آن در هنر و معماری پرشمارتر است. بنابر این اعتقاد، «انسان شیعه‌مذهب، هرگز به حال خود رها نمی‌شود، بلکه همواره راهنما و سروری دارد که دست وی را گرفته و به صراط مستقیم هدایتش می‌کند». (همان، ص151) به نظر می‌رسد، به دلیل اهمیت و جایگاه مسأله امامت و ولایت در نظام اعتقادی شیعه، حاکمان صفوی به منظور ترویج عقاید شیعی و کسب مشروعیت مذهبی و سیاسی، بر این مسأله تأکید بیش‌تری نموده‌اند. به همین دلیل، مضامین مرتبط با امامت و ولایت در بناهای حکومت‌نهاد در این عصر بیش‌تر متجلی شده است. این مسأله در کتیبه‌نگاری معماری دوره صفوی، در قالب کتیبه‌هایی با مضمون نام‌های متبرک، ستایش پیامبرˆ و دوازده امام یا چهارده معصوم، احادیثی از نبی مکرم اسلامˆ و امامان‰، دعاها و هم‌چنین کتیبه‌های قرآنی نمود یافته که عمدتاً برای انتقال جنبه‌های تقدس این عبارات، با خطوط ثلث و کوفی نگارش شده‌اند. اما برخی بناها به کتیبه‌هایی با خط نستعلیق نیز آراسته گشته‌اند و عمدتاً حاوی اشعاری هستند که برخی از آن‌ها در ستایش پیامبرˆ و امامان‰ سروده شده‌اند.

الف) تحلیل بر پایة نام‌های متبرک و ستایش بزرگان دین

نام‌های متبرکی هم‌چون: الله، محمد، علی و نام دیگر امامان معصوم‰، از مهم‌ترین موضوعات در کتیبه‌نگاری معماری دوره صفوی هستند که گاه به صورت منفرد و گاه در کنار هم نمود یافته‌اند. اما در این میان، نام علی† تقریباً به فراوانی در اغلب بناهای مذهبی و مقدس این دوره تجلی یافته است. بهره‌گیری از این نام‌های متبرک در کتیبه بناها، موجب القای این اندیشه در باور جامعه بود که حاکمان صفوی، مروّجان واقعی دین هستند و به واسطة ارتباط با خاندان امامت، از مشروعیت زیادی برخوردارند. حمایت قبایل قزلباش از حاکمان صفوی، از یک سو و فقها و علمای دین از سوی دیگر نیز سبب تقویت چنین اندیشه‌ای در باور عمومی جامعه بود؛ چنان‌که قبایل قزلباش برای حاکمان و شیوخ صفوی، منزلت الهی قائل بودند و وجود ارتباط میان آن‌ها با امامان شیعه را تبلیغ می‌کردند. (پناهی سمنانی، 1371، ص72) خود شاهان نیز نسب خود را به امام کاظم† می‌رساندند و ادعا می‌نمودند که برخوردار از عصمت و نمایندگان امام مهدی(عج) هستند. (لکزایی، 1386، ص106) پسوند «الموسوی» و «الحسینی» در کتیبه‌هایی که حاکمان صفوی را به عنوان سازندگان بناها معرفی نموده‌اند، به گونه‌ای آگاهانه برای بیان انتساب آن‌ها به امامان به کار می‌رفت.

برخی علمای شیعه این دوره مانند شیخ‌علی کرکی، شیخ‌عبدالصمد حارثی (پدر شیخ بهایی) و علامه محمدباقر مجلسی نیز به ترویج این باور پرداختند که دولت صفوی همان دولت موعود قبل از ظهور امام زمان(عج) است که وظیفه‌اش فراهم آوردن مقدمات ظهور است. در پی این زمینه‌سازی‌ها، تأکید بر اطاعتِ جامعه از حاکمان صفوی فزونی یافت. تا جایی که در رساله‌ای از دوره شاه‌طهماسب اول، بر وجوب دعا و اطاعت از «هذه الدوله الناطقه اللامعه» تأکید شده و روایتی از پیامبرˆ نقل شده که فرموده: «طاعه السلطان واجبه، و من ترک طاعه السلطان فقد ترک طاعه الله و دخل فی نهیه». (جعفریان، 1390، ص737ـ738) تأکید بر وجود ارتباط میان حاکمان صفوی با خاندان امامت و حکومت امام زمان(عج)، آن چنان در این عصر اهمیت یافت که رهبر صفویان، نمایندة امام غایب یا خود امام غایب دانسته می‌شد و چنین القا می‌کردند که خداوند در او حلول کرده است. بر این اساس، شاه‌اسماعیل اول نیز تمایل داشت که پیروانش او را وجودی الهی بدانند. (سیوری، 1386، ص20) وی ادعا می‌نمود که هیچ کاری را بدون اجازه امامان انجام نمی‌دهد و خداوند و امامان معصوم‰ همراه اویند. هم‌چنین مدعی بود که امام علی† را در خواب دیده و امام، او را به تشکیل دولت شیعی واداشته است. (همان، ص26)

بر پایة آن‌چه گفته شد، نمایش اعتقادات حاکمان صفوی به اصول دین (توحید: بهره‌گیری از نام الله؛ نبوت: استفاده از نام محمدˆ؛ امامت: کاربرد نام علی†) و ارتباط آن‌ها با خاندان امامت، در بناهای این دوره اهمیت فراوانی داشت. بر این اساس، بناهای زیادی از این دوره برجای مانده که نشان‌دهندة چنین شیوه‌ای برای تبلیغ و ترویج اندیشه‌های دینی و سیاسی شاهان صفوی است. «شبستان زیر گنبد مسجد حکیم اصفهان با اسماء الله، محمدˆ و علی† تزیین شده است». (زمرشیدی، 1390، ص105) محراب شبستان زیر گنبد، کاشی‌کاری‌هایی مربع‌شکل در میان آجرکاری دارد که در آن‌ها واژه «علی» و عبارتی در وصف او با عنوان «فرض الحاضر الغائب حب علی‌بن‌ابی‌طالب» نوشته شده است. این محراب، بزرگ‌ترین و زیباترین محراب مسجد حکیم است. (همان، ص112) کتیبه ورودی شرقی مسجد حکیم به نام‌های «محمد و علی»، در چهار گوشه مربع میانی با رنگ زرد روی زمینه تیره و به خط بنایی (شایسته‌فر، 1386، ص29) و اشعار فارسی و کاشی‌کاری‌های متنوع حاوی اسماء جلاله الله آراسته شده ‌است. ایوان شرقی مسجد نیز کتیبه‌هایی با مضمون سوره‌های قرآن و توسل به الله، محمدˆ و علی† دارد. (زمرشیدی، 1390، ص105) در لچکی این ایوان، اسماء الهی، محمد و علی، به صورت کتیبه با خط بنایی در ترکیب با نقوش هندسی در زمینه آجر اجرا شده است. (همان، ص109) ایوان غربی مسجد حکیم، با کتیبه‌های روز میلاد و روز وفات معصومان، حاوی مضامین شیعی است. «ایوان جنوبی و قوس تاق آن حاوی آیات قرآنی، اسماء جلاله و اسامی پنج تن است». (همان، ص105) در تاق محراب شبستان زمستانی، نام محمدˆ به صورت دورانی و نام علی† در نیم‌شمسه‌های بدنه محراب به صورت کاشی معقلی و به خط بنایی شکل‌ گرفته است. (همان، ص106)

نام حضرت علی† در کتیبه‌های ایوان عباسی در صحن عتیق حرم مطهر رضوی† نیز نقش بسته است. (حسینی، 1388، ص121) هم‌چنین در رواق دارالفیض حرم رضوی† که از ساخت‌وسازهای دوره صفوی است، در بالای ازاره سنگی، کتیبه‌ای از اشعار قاآنی به خط نستعلیق درباره منزلت و مقام امام رضا† نصب شده، بدین مضمون که حتی زمین و هفت طبقة آسمان هم به یمن وجود امام رضا† دارای فیض هستند و عظمت امام در عقل و خیال هیچ‌کس نمی‌گنجد. (شایسته‌فر، 1392، ص124)

نام مبارک علی† در تزیینات دیواره‌های بیرونی مقبره شاه‌اسماعیل اول، در مجموعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی نیز به خط کوفی معقلی درون کادرهای لوزی‌شکل نقش بسته و عبارات «الله، محمد، علی» در تاق‌نمای سمت چپ ایوان دارالحدیث در این مجموعه آمده است. (حسینی، 1388، ص121)

کتیبه محراب‌های مرمری داخل صفه صاحب در مسجد جامع اصفهان، مشتمل بر اسامی دوازده امام به خط ثلث است که در سال 918 هجری به دست تاج‌الدین نگارش یافته‌اند. (هنرفر، 1348، ص56) هم‌چنین الواح سنگی منصوب بر دیوارهای دالان ورودی مسجد جامع اصفهان، مشتمل بر نام دوازده امام به خط ثلث و به تاریخ 935 هجری است. (هنرفر، 1348، ص57) در مدرسه کاسه‌گران اصفهان نیز نام «الله»، «محمد» و «علی»، بر سقف مدرسه نوشته شده است. (شایسته‌فر، 1380، ص80) بر بدنة مناره‌های مدرسه چهارباغ‌ اصفهان نیز نام‌های الله، محمد و علی پشت سر هم به صورت زوج تکرار شده‌اند (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390، ص145) هم‌چنین در زیر هلال داخل ایوان شرقی مدرسه چهارباغ، نام علی به خط کوفی بنایی در کنار «الله» و «محمد» و سایر القاب خداوند آمده (همان، ص146) و در دیوار شمالی سرسرای ایوان شمالی و در هشتی‌های چهارگوشة حیاط مدرسه، نام‌های مقدس الله، محمد و علی در کنار هم نقش بسته‌اند. (همان، ص148)

در تزیین مناره و گلدسته مسجد امام اصفهان، نام علی† به صورت خطی و همراه با ریتم تکرار و این نقش در ورودی اصلی مسجد به صورت متقارن نشان داده شده ‌است. در ایوان ورودی، نام «الله» درون شمسه هشت‌پر زرد و «محمد» درون شمسه هشت‌پر سفید و نام «علی» نقش بسته است. (شایسته‌فر، 1386، ص28)

نام حضرت فاطمهƒ و امام حسن† و امام حسین† نیز از نام‌های پرکاربرد در بناهای مذهبی دوره صفوی است. هم‌چنین عبارات «حسنین» یا «سیدی شباب اهل الجنه» که پیامبر برای خطاب امام حسن مجتبی† و امام حسین† به کار می‌بُردند، در کتیبه‌نگاری این دوره به کار رفته است. (شایسته‌فر، 1380، ص84) مثلاً بر گنبد مسجد امام اصفهان، عبارت «و فاطمه الزهرا و حسن مجتبی و حسین شهید کربلا» دیده می‌شود. «استفاده از این نام‌ها در گنبد مسجد امام، اعتقادات و سیاست مذهبی حامی و مشوق ساخت مسجد، شاه‌عباس اول را بازگو می‌کند که از این طریق، در جهت تشویق و تقویت اعتقادات مذهبی مردم می‌کوشیده است». (همان، ص85)

نام مبارک علی† در کتیبه‌های درهای چوبی امام‌زاده ابراهیم در مجاورت مسجد کاج اصفهان (972ـ973ق) چهار مرتبه به خط کوفی تزیینی تکرار شده ‌است. (شایسته‌فر، 1380، ص81ـ82) هم‌چنین عبارت «ناد علیا مظهر العجائب تجده عونا لک فی النوائب»، با خط ثلث بر این در حک شده که حضرت علی† را دوا و شفای هر بدبختی می‌داند. (شایسته‌فر، 1380، ص82)    

ب) تحلیل بر پایة احادیث

احادیث، دسته دیگری از مضامینی هستند که در کتیبه‌های بناهای عصر صفوی به کار رفته‌اند و بیان‌گر میزان توجه و اعتقاد بانیان و حاکمان صفوی به اصول مذهب تشیع هستند. توجه به احادیث در این دوره، چنان اهمیت یافت که برخی علمای برجسته در این دوره به گردآوری، تدوین و آموزش احادیث همت گماشتند و کتب بسیاری در زمینة حدیث نگاشته شد. ملامحمدتقی‌بن‌مقصودعلی اصفهانی پدر علامه محمدباقر مجلسی، نخستین کسی بود که در عصر صفوی، به ترویج حدیث شیعه پرداخت. (خوانساری، بی‌تا، ج2، ص118) پس از وی، ملامحسن فیض کاشانی کتاب وافی، از بزرگ‌ترین و جامع‌ترین کتب حدیث و دربردارندة کتب اربعه شیعه را در این عصر نوشت. (نک: فیض کاشانی، 1406) هم‌چنین محمدباقر مجلسی در اواسط و اواخر حکومت صفویان، به گردآوری احادیث شیعه در کتاب بحارالانوار پرداخت. (نک: مجلسی، بی‌تا) بنابراین در این دوره، احادیث ـ به عنوان یکی از منابع شناخت دین در تفکر اعتقادی شیعیان ـ بیش از پیش در کانون توجه قرار گرفت و بیان بصری آن در کتیبه‌های بناها به ویژه بناهای حکومت‌نهاد، ناشی از اهمیت آن‌ها در نزد جامعه و حکومت است. بدین ترتیب، حاکمان صفوی با حمایت از ساخت مساجد، مدارس و بقاع متبرکه و استفاده از برخی احادیث در کتیبه‌های این بناها، از یک سو به ترویج احادیث کمک می‌کردند و از سوی دیگر، هدف پیش‌گفته یعنی «تأکید بر ارتباط با خاندان امامت» را دنبال می‌نمودند.

یکی از احادیث پیامبرˆ که شیعیان بسیار به آن تأکید و توجه کرده‌اند، حدیث «انا مدینه العلم و علی بابها» است که به موقعیت ممتاز علمی حضرت علی† اشاره می‌کند. این حدیث به فراوانی در معماری صفوی به کار رفته و نقش مهمی در تحکیم پایگاه حکومت شیعی صفویان داشته است. برای نمونه، این حدیث بر قطعه سنگ هلالی در بالای ایوان شرقی صحن عتیق حرم رضوی† نوشته شده ‌است. (حسینی، 1388، ص118) هم‌چنین در ورودی رواق (قندیل‌خانه) در مجموعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، سردری مرتفع با تزیین کاشی‌کاری معرق بنا شده که دارای کتیبه‌ای به خط نسخ و حاوی این حدیث است. از این حدیث، چنین استنباط می‌شود که هرکس خواستار دانش بیش‌تر درباره پیامبرˆ است، باید با علی† آشنا و مأنوس باشد. «گزینش این حدیث، بیان‌گر این است که شیخ‌صفی و انسابش، در جهت گسترش و توسعه فرهنگ شیعه که در آن علی† از بالاترین و مهم‌ترین درجه برخوردار است، می‌کوشیدند». (شایسته‌فر و گلمغانی‌زاده اصل، 1381، ص90) در سردر ورودی مدرسه چهارباغ نیز این حدیث به خط نستعلیق (رفیعی مهرآبادی، 1352، ص446) و بالای درِ سرسرای ورودی به خط ثلث تکرار شده (همان، ص448) که مضمون آن، ارتباط معنایی قوی با کارکرد بنا دارد. «در محراب شبستان غربی مسجد حکیم نیز این حدیث به صورت: «قال النبی صل الله علیه و آله انا مدینه العلم و علی بابها» به خط کوفی بنایی با رنگ سیاه روی زمینه سفید  نقش بسته است». (شایسته‌فر، 1386، ص29) این حدیث در داخل محراب شبستان غربی مسجد جامع اصفهان و یکی از تاق‌نماهای غربی داخل ایوان شمالی مسجد (زمرشیدی، 1390، ص107)، بالای مقرنس‌های تاق ورودی سردر شمالی آن (همان، ص111) و مدرسه نیم‌آورد اصفهان (شایسته‌فر، 1380، ص89) نقش بسته است.

در داخل ایوان شرقی صحن عتیق حرم رضوی† در زیر تاق، کتیبه‌ای به خط ثلث به رنگ سفید بر زمینة لاجوردی نقش شده که شامل آیه 23 سوره شوری است. این آیه، به دوستی اهل بیت‰ و جایگاه دوست‌داران اهل‌بیت‰ در دنیا و آخرت اشاره دارد. در ایوان غربی صحن عتیق حرم رضوی† و در زیر تاق ایوان، کتیبه‌ای با مضمون حدیثی از پیامبر به روایت صحیح بخاری آمده که به داستان پنج تن آل‌عبا و شأن نزول آیه 33 سوره احزاب (آیه تطهیر) اشاره می‌کند. این حدیث بر شأن و مقام اهل بیت‰ و اهمیت توجه به آن تأکید دارد. در همین قسمت، حدیث دیگری از پیامبرˆ آمده که مضمون آن، به تفسیر آیه 59 سوره نساء (آیه اولی الامر) و شأن و مقام ائمه‰ به عنوان فرمانداران جامعه اسلامی از سوی خداوند و دلایل اطاعت از آن‌ها اشاره می‌کند. «به طور کلی می‌توان گفت: اغلب کتیبه‌های حدیث در حرم رضوی†، حول مضامین شأن و مقام اهل بیت و ائمه‰ هستند و نقل احادیث معتبری از پیامبرˆ در مقام ائمه‰، تأکیدی بر اهمیت زیارت آن‌ها و توجه به جایگاه رفیعشان در جامعه اسلامی است. مقوله‌ای که در دوره صفوی، به دلیل دیدگاه مذهبی شیعی دوازده‌امامی بیش‌تر به آن توجه شده ‌است». (حسینی، 1388، ص119)

در دیوار شمالی و جنوبی بالای درگا‌ه‌ها در داخل ایوان شرقی مدرسه چهارباغ اصفهان چنین آمده: «لی خمسه اطفی بهم حر الجحیم الحاطمه / المصطفی و المرتضی و ابناهما و الفاطمه»؛ یعنی من پنج شخص دارم، آن‌ها کسانی هستند که آتش مشتعل جهنم را به واسطه آن‌ها خاموش می‌گردانم، محمد مصطفیˆ، علی مرتضی†، حسن†، حسین† و فاطمهƒ. (ماهرالنقش، 1369، ص186) در بالای درِ سرسرای ورودی مدرسه چهارباغ، کتیبه‌ای به خط کوفی بنایی نصب شده که به حدیثی درباره حضرت علی† و شأن آن حضرت به عنوان «تقسیم‌کنندة بهشت و دوزخ» و «جانشین برحق رسول اکرمˆ» اشاره می‌کند. (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390، ص141) هم‌چنین در حاشیة داخل ایوان جنوبی و مدخل گنبدخانه مدرسه چهارباغ، حدیث «منزلت» در شأن امیرالمؤمنین† و امامت و خلافت ایشان و صلوات بر محمدˆ و آل او نوشته شده است. (همان، ص142) در سطح زیرین گنبد در شبستان و گنبدخانه جنوبی مدرسه، به روز مباهله به عنوان یکی از باورهای بنیادین شیعه به صورت «... من کنت مولاه فهذا علی مولاه ...» اشاره شده است. هم‌چنین در بالای محراب و منبر شبستان جنوبی به عنوان اصلی‌ترین بخش مدرسه چهارباغ، کتیبه‌ای به خط ثلث نقش بسته که به فضایل، جایگاه و عظمت امام علی† به عنوان آیینه حق اشاره می‌کند. (همان، ص143) بالای گوشواره‌های گنبدخانه جنوبی مدرسه چهارباغ، احادیث ثقلین، سفینه نوح و توصیف علی† به عنوان بهترین آفریدگان نوشته شده است. (همان، ص144) در زیر مقرنس‌های مناره‌ها نیز حدیث «قال رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم ان علیاً منی و انا من علی و هو مولی کل مؤمن ...» از پیامبرˆ نقش بسته که به ولایت و امامت حضرت علی† اشاره دارد. (همان، ص145) در داخل ایوان شمالی این مدرسه، احادیث و روایاتی در مدح حضرت علی† و جایگاه ایشان ـ از جمله حدیث منزلت ـ آمده است. (همان، ص146)

هم‌چنین در نمای دارالحفاظ یا قندیل‌خانة مجموعه شیخ‌صفی‌الدین اردبیلی، بالای کتیبة فرمان شاه‌طهماسب اول، کتیبه‌ای با کاشی سفید در متن کاشی آبی معرق به شرح «قال علیه السلام مثل اهل بیتی کمثل سفینه النوح من رکب فیها نجا» نقش بسته است؛ بدین معنا که پیامبر خداˆ فرمود: «مثل اهل بیت من مثل کشتی نوح است؛ هرکس در آن سوار شد، نجات یافت». مضمون فرمان شاه‌طهماسب، ممنوع کردن امور غیرشرعیه در دارالارشاد اردبیل است و توجه شدید پادشاهان صفوی را به قداست محیط اجتماعی اردبیل نشان می‌دهد و مضمون حدیث هم تأکیدی است بر القای وجود مشابهت بین خاندان صفوی و اهل بیت: که همانند کشتی نوح به ساحل نجات و رستگاری می‌رسند. (شایسته‌فر و گلمغانی‌زاده اصل، 1381، ص88)

اغلب سطوح بنای هشت‌گوشة گنبد الله‌وردی‌خان در حرم رضوی†، با کتیبه‌های فراوانی از آیات قرآن و احادیث آراسته شده است. در صفه‌ای که در ورودی راهرو به صحن قرار دارد، روایتی از امام صادق† مبنی بر معرفی محل شهادت امام رضا و اهمیت زیارت آن نوشته شده است. (شایسته‌فر، 1392، ص131) در صفه سمت راست آن  نیز بر کتیبه‌ای، حدیثی از حضرت علی† در بیان اهمیت جایگاه امام رضا† آمده است. (همان، ص131ـ132) در صفه دیگری نیز روایتی از امام رضا† درباره شفاعت آن امام بزرگوار در روز قیامت از زائر مزار خویش نوشته شده  است.

(همان، ص133) هم‌چنین در کتیبه‌های دیگری در این محل، تاریخ ولادت ائمه معصوم‰ و صلوات و سوگند به پیامبرˆ و دوازده امام:  بیان شده‌است. (همان، ص133ـ135)

از صفه جنوب شرقی فضای گنبد الله‌وردی‌خان به سمت دارالضیافه، دری برنجی و مشبک وجود دارد که روایتی از پیامبرˆ درباره دفن شدن یکی از اولادش در خراسان بر آن نقش بسته و در انتهای آن، نام شاه‌عباس به صورت «فی ایام دولت السلطان الاعظم و الخاقان الافخم یحیی‌الدین سید العرب و العجم ابوالمظفر شاه‌عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله ملکه و الباقی لهذا البناء الرفیع المنیع و اقل عبیده» آمده است. (شایسته‌فر، 1389، ص85)

کتیبه کاشی‌کاری داخل ایوان شاگرد مسجد جامع اصفهان، مشتمل بر احادیثی از پیامبر اسلامˆ درباره فضیلت مساجد و منقبت اصحاب کسا (محمد، علی، فاطمه، حسن و حسین) از دوره شاه‌سلیمان صفوی به خط ثلث نوشتة محمدمحسن امامی مورخ 1093 هجری است. (هنرفر، 1348، ص56) خط اول کتیبه گچ‌بری مفصل ایوان درویش در
این مسجد نیز بر احادیث مناقب اهل بیت عصمت به خط ثلث مشتمل است که به
دوره سلطنت شاه‌سلیمان صفوی و بعد از سال 1090 هجری بازمی‌گردد. (هنرفر، 1348، ص56)

ج) تحلیل بر پایة دعاها و اذکار

افزون بر شهادت بر یکتایی خداوند و نبوت پیامبر (اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمد رسول الله) در برخی بناهای صفوی، شهادت بر امامت علی† نیز نمود یافته که به شهادتین شیعی تعبیر می‌شود. این سه عبارت، معادل سه اصل «توحید، نبوت و امامت»، در نظام اعتقادی شیعیان است و به خدای یکتا به عنوان تنها معبود، محمد پیامبر او و علی دوست و یاور او اشاره دارد. مکان‌های فراوانی در دوران اسلامی به این نوع شهادتین آراسته شده‌اند. مسجد آقانور و مدرسه نیم‌آورد، از جمله این مکان‌ها هستند. (شایسته‌فر، 1380، ص79) در ایوان جنوبی مسجد حکیم اصفهان شهادت بر یکتایی خداوند، رسالت محمدˆ و امامت علی† نقش بسته (شایسته‌فر، 1386، ص29) و در کتیبه ورودی شرقی این مسجد به صورت «لااله الا الله، محمد رسول الله و علی ولی الله» تجلی یافته‌ است. (زمرشیدی، 1390، ص105) در مسجد علیقلی‌آقا اصفهان شمسه‌ای در میان مقرنس‌ها، نقش بسته که شهادتین شیعی به خط کوفی بنایی درون آن نگاشته شده ‌است. (شایسته‌فر، 1386، ص30) در جرزهای طرفین ایوان جنوبی مدرسه چهارباغ، شهادتین شیعی و دعای تعجیل برای فرج امام زمان(عج) نقش بسته ‌است. (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390، ص143)

افزون بر شهادتین شیعی، صلوات به ویژه «صلوات کبیره» یا صلوات بر چهارده معصوم نیز در کتیبه‌های بناهای دوره صفوی نقش بسته و بیان‌گر اعتقادات حاکمان صفوی است. برای نمونه، بدنه خارجی پایه گنبد مقبره شاه‌اسماعیل اول در مجموعه شیخ‌صفی‌الدین، با صلوات کبیره زینت یافته که متضمن ستایش ائمه‰ و از اذکار خاص شیعیان است. (حسینی، 1388، ص120) «گزینش صلوات کبیره به عنوان تزیین پایه گنبد مقبره شاه‌اسماعیل، نشان‌گر این است که شاه‌اسماعیل صفوی، نخستین شخصی است که به صورت رسمی برای اولین بار، حاکمیت مذهب شیعه را در سراسر ایران آن روزگار عملی می‌سازد و توجه او به چهارده معصوم هم در کتیبه تزیینی دور گنبدش قابل ملاحظه است». (شایسته‌فر و گلمغانی‌زاده اصل، 1381، ص93) صلوات بر چهارده معصوم، دعای «نادعلی» و دعا به درگاه پروردگار، در ایوان عباسی، ایوان شرقی صحن عتیق و ایوان شرقی و مقصوره مسجد گوهرشاد نیز نوشته شده است. (حسینی، 1388، ص120)

خطوط گچ‌بری به خط ثلث پیرامون محراب ایوان شاگرد در مسجد جامع اصفهان، شامل صلوات بر چهارده معصوم به خط نظام اصفهانی به تاریخ 992 هجری است. (هنرفر، 1348، ص56) هم‌چنین کتیبه سنگاب صفه صاحب در مسجد جامع اصفهان، مشتمل بر صلوات بر چهارده معصوم به خط ثلث و به تاریخ 1102 هجری است. (هنرفر، 1348، ص56) در دو تاق‌نمای اطراف ایوان غربی و شرقی مسجد، در داخل کاربندی تاق و در داخل چهار لوزی در هر تاق، صلوات بر ائمه به صورت «اللهم صل علی المصطفی محمد و المرتضی علی و فاطمه و الحسن و الحسین و سجاد و الباقر و محمد و جعفر و موسی و الرضا» با خط بنایی بر زمینه آجری آمده است. (زمرشیدی، 1390، ص112) هم‌چنین در کتیبة ایوان شرقی بنای هارون ولایت اصفهان که در سال 918 هجری و در زمان شاه‌اسماعیل اول بنا شده، صلوات بر دوازده امام‰ به خط ثلث نقش بسته است. در کتیبه‌های عمودی داخل گنبدخانة جنوبی مدرسة چهارباغ «صلوات بر چهارده معصوم و توصیف ویژگی‌ها، صفات و القاب ایشان و موضوع مهدویت و ظهور امام زمان(عج) آمده است». (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390، ص144) بر نمای خارجی ایوان جنوبی مدرسه چهارباغ، کتیبه‌ای به خط ثلث با مضمون صلوات بر دوازده امام و چهارده معصوم وجود دارد. (همان، ص142) بر سنگاب وسط سرسرای این مدرسه نیز کتیبه‌ای با مضمون صلوات بر چهارده معصوم نقش بسته است. کتیبه‌های نستعلیق در نمای غربی و شمالی مدرسه (ورودی بنا و مدخل ورودی، داخل ایوان شمالی)، به ذکر اشعاری در مدح و ستایش امام علی† و شاه‌سلطان‌حسین اختصاص دارد. (همان، ص139) قرار دادن نام شاه‌سلطان‌حسین در کنار نام حضرت علی† در این کتیبه‌ها، به روشنی بیان‌گر اهداف سازندگان کتیبه در مشروعیت‌بخشی به حاکمیت آن روزگار است.

درب چوبی امام‌زاده اسماعیل† اصفهان و محراب مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان، از نمونه‌های دوران صفوی هستند که با کتیبه‌هایی با نام دوازده امام یا صلوات بر چهارده معصوم آراسته شده‌اند. (شایسته‌فر، 1380، ص86ـ87) دعا در مدح دوازده امام به خط ثلث سفید بر زمینة تیره در پیرامون محراب، به عنوان مهم‌ترین بخش مسجد شیخ لطف‌الله، بیان‌گر این است که امامان، جانشینان برحق پیامبر و معصوم هستند. (شایسته‌فر، 1386، ص28) بنابراین، نصب این کتیبه‌ها در بناهای عمومی و مذهبی‌ای که با حمایت حاکمان صفوی ساخته ‌می‌شدند، از یک سو بر رابطة حکومت صفوی با حکومت الهی ائمه معصوم‰ و حب ائمه دلالت داشت و از سوی دیگر، به صورت غیرمستقیم، نسب حاکمان صفوی را به ائمه می‌رساند و حکومت آن‌ها را حکومتی مشروع و در جهت حکومت امامان معصوم جلوه می‌داد.

د) تحلیل بر پایة کتیبه‌های قرآنی

مطالعه دقیق کتیبه‌های قرآنی در بناهای دوران اسلامی، بیان‌گر این است که این کتیبه‌ها در دو گروه در آرایه‌های معماری به کار رفته‌اند: گروه اول، سوره‌هایی که به صورت کامل و بر پایة «معنا و محتوا»، «کوچکی متن» و یا «بر اساس قابلیت نگارش در بخش‌‌های مختلف بنا» انتخاب شده‌اند. گروه دوم، آیاتی برگزیده از سوره‌های قرآن هستند که بر اساس موضوع در کتیبه‌نگاری به کار رفته‌اند. سوره عصر، یکی از سوره‌های پرکاربرد در بناهای مذهبی دوران اسلامی است که در دوره صفویان در کتیبه‌های مدارس نیم‌آورد و چهارباغ نگارش شده است. «این سوره، بیان‌گر قدرت بی‌انتهای خداوند در روز رستاخیز است و اشاره به این موضوع دارد که تنها کسانی که به خدا ایمان آورند و به راستی و درستی در دین، یک‌دیگر را سفارش کنند، در زیان و خسران نخواهند بود. مفسران، واژة «والعصر» را به عصر نورانی پیامبر و یا دوران ظهور ولی‌عصر(عج) منسوب می‌کنند». (شایسته‌فر، 1380، ص62) همان‌گونه که اشاره شد، برخی از علمای این دوره، حکومت صفویان را به عنوان پیش‌زمینه ظهور امام عصر(عج) و حکومت آخرالزمانی معرفی کرده‌اند؛ بنابراین، کاربرد سوره عصر در این دو بنای آموزشی ـ با توجه به تفسیر فوق، توجیه‌پذیر است.

هم‌چنین سوره کوثر، از سوره‌های پرکاربرد قرآن در کتیبه بناهای مذهبی دوران اسلامی است که در عصر صفوی در بنای مسجد سید اصفهان به کار رفته است. این سوره، بخشش و سخاوت خداوند را نسبت به پیامبرˆ توصیف می‌کند. (همان، ص63) سوره قدر نیز نمود زیادی در کتیبه‌ بناهای دوران اسلامی دارد. مسجد شیخ لطف‌الله و مدرسه چهارباغ اصفهان، از جمله بناهای عصر صفوی هستند که با کتیبه‌هایی از این سوره آراسته شده‌اند. بر پایه تفاسیر این سوره، افزون بر آن‌که شب قدر، شب نزول قرآن کریم دانسته شده، به عنوان شبی معرفی گردیده که امام عصر به اذن خداوند حضور دارد و سرنوشت مردم در آن رقم می‌خورد. (همان، ص63) از دیگر سوره‌های پرکاربرد در کتیبه‌ها، سوره حمد است که به عنوان نمونه در مدرسه نیم‌آورد اصفهان و صحن عباسی حرم امام رضا† به کار رفته است. این سوره، اساس قرآن و به تعبیری ام‌القرآن شمرده می‌شود. (مکارم شیرازی، 1380، ج1، ص2) به اعتقاد مفسران، هر کس به معانی این سوره احاطه یابد، چنان است که به معانی 104 کتاب آسمانی آگاه شده است. (آقاتهرانی، 1387، ص140) سوره جمعه نیز از سوره‌های مرسوم و مهم در تزیینات کتیبه‌نگاری معماری است که در عصر صفوی، در قسمت داخلی محراب مسجد شیخ‌لطف‌الله نگارش شده است. (شایسته‌فر، 1380، ص72)

افزون بر سوره‌های کامل، برخی آیات قرآنی نیز به صورت موردی و بر پایة موضوع در کتیبه‌نگاری به کار رفته‌اند؛ از جمله، آیه 22 سوره توبه که بر اساس تفاسیر علمای مسلمان، مقام برتر حضرت علی† را در پیشگاه خداوند در نظر دارد. (شایسته‌فر، 1380، ص66) هم‌چنین آیه 33 سوره احزاب «وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکنَّ وَلا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّةِ الْأُولی وَأَقِمْنَ الصَّلاةَ وَآتِینَ الزَّکاةَ وَأَطِعْنَ اللّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّما یُرِیدُ اللّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً» که به آیه تطهیر مشهور است و به روشنی به عصمت اهل بیت‰ اشاره دارد، در کتیبه بناهای این دوره پرکاربرد بوده است. (شایسته‌فر، 1380، ص69) این آیه در کتیبه‌ای در گنبد الله‌وردی‌خان در حرم مطهر امام رضا† نیز نقش بسته است. (شایسته‌فر، 1392، ص129)

آیة‌‌الکرسی نیز از جمله آیات پرکاربرد در اماکن مذهبی هم‌چون امام‌زاده‌هاست که به قدرت خداوند بر آسمان‌ها و زمین و علم بی‌منتهایش بر خلق و ارزشمندی ایمان خالص اشاره دارد. (شایسته‌فر، 1380، ص70) امام علی† از رسول اکرمˆ نقل کرده که قرآن، سید کلام‌ها و سوره بقره، سید قرآن و آیة‌الکرسی، سید سوره بقره است. (صدرحاج‌سیدجوادی و هم‌کاران، 1383، ج1، ص250) بر این اساس، آیة‌‌الکرسی در روایات شیعی اهمیت فراوانی دارد؛ لذا بر صندوق‌های چوبی مقابر و سنگ قبرها نقش بسته است. در مجموعه شیخ‌صفی‌الدین، کتیبه آیة‌‌الکرسی بر سه صندوق قبر نگاشته شده است. (خیراللهی ازناوله و هم‌کاران، 1390، ص134) الواح سنگی نصب‌شده بر دیوارهای دالان ورودی مسجد جامع اصفهان، مشتمل بر برخی عبارات عربی و آیة‌‌الکرسی به خط ثلث به تاریخ 935 هجری است. (هنرفر، 1348، ص57)

افزون بر این، محراب‌های مرمری درون بقعه صاحب در مسجد جامع اصفهان، علاوه بر اسامی دوازده امام، مشتمل بر آیات قرآنی به خط ثلث است که تاج‌الدین در سال 918 هجری نگاشت. (هنرفر، 1348، ص56)

هـ) تحلیل بر پایة کتیبه‌های معرفی سازنده بنا

بیان نام حاکمان صفوی به عنوان بانیان و حامیان برخی بناهای مذهبی و عمومی در کتیبه‌های سردر ورودی بنا، بستر مناسبی را برای تحقق چند هدف فراهم می‌کرد:

نخست، بیان‌کنندة همت و تمایل حاکمان به گسترش فضاهای مذهبی از جمله مساجد، مدارس، زیارتگاه‌ها و بقاع متبرکه بود؛ زیرا در جامعه شهری آن روزگار، وجود فضاهای عبادی مناسب و کافی، نقش مهمی در رضایت‌مندی مردم از قدرت حاکمه و مقبولیت حاکمیت داشت.

دوم، فراهم آوردن فرصتی برای تأکید بر ارتباط میان حاکمان صفوی و خاندان امامت بود؛ بدین ترتیب که پسوند‌هایی هم‌چون «الموسوی» و «الحسینی» در انتهای نام شاه در کتیبه‌های سردر بناها، نسبت او را به امام کاظم† یا امام حسین† می‌رساند. برای نمونه، نام «شاه عباس الصفوی الحسینی» در کتیبه مدخل صحن اصلی مجموعه شیخ‌صفی‌‌الدین (شایسته‌فر و گلمغانی‌زاده اصل، 1381، ص86)، عبارت «شاه‌سلطان‌حسین الصفوی الموسوی الحسینی» در سردر ورودی مدرسه چهارباغ (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390، ص140)، عبارت «عباس الحسینی الموسوی الصفوی» در سردر مسجد شیخ‌لطف‌الله و نیز سردر مسجد جامع عباسی یا امام اصفهان (دادخواه، 1392، ص80)، نام «شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی» در صفه جنوب شرقی گنبد الله‌وردی‌خان به سمت دارالضیافه (شایسته‌فر، 1389، ص85)، از جملة این کتیبه‌هاست.

سوم، تأکید بر حقانیت حکومت شاهان و تبلیغ مشروعیت آن‌ها، با کاربرد برخی القاب و توضیحات در ادامه نام شاه بود. عبارت «مروج مذهب الائمه الاثنا‌عشر» در کتیبه مدخل صحن اصلی یا حیاط مجموعه شیخ‌صفی‌الدین (شایسته‌فر و گلمغانی‌زاده اصل، 1381، ص86) که به عنوان لقبی برای شاه‌عباس به کار رفته، نمونه‌ای از این تبلیغات است. شاه‌عباس در این کتیبه، به روشنی به عنوان مروج مذهب شیعه دوازده‌امامی و تأیید‌شده از سوی خداوند معرفی شده است. محل قرارگیری این کتیبه یعنی ورودی اصلی صحن نیز قابل توجه است و نقش مهمی در القای مضمون کتیبه به مخاطب دارد.

صفحه کاشی‌کاری به زبان فارسی و به خط بنایی، در ایوان استاد مسجد جامع اصفهان اجرا شده که مشتمل بر نام استاد کاشی‌کار این صفه است. اگرچه این ایوان در دوره سلجوقی بنا شده، کتیبة کاشی‌کاری آن، به عصر صفوی تعلق دارد و چهار مصراع زیر، در بیان جایگاه حضرت علی† در پیرامون آن آمده است:

«چون نامه جرم ما به هم پیچیدند/ بردند و به میزان عمل سنجیدند/ بیش از همه کس گناه ما بود ولی/ ما را به محبت علی بخشیدند». (هنرفر، 1348، ص57) بیان دوستی حضرت علی† در این کتیبه و جایگاه آن در یکی از چهار ایوان اصلی مسجد جامع، بیان‌گر میزان اعتقادات و گرایش کاشیکار بنا یا حامیان حکومتی یا مردمی او نسبت به ائمه و به ویژه پیشوای شیعیان، امام علی† است.

هم‌چنین کتیبه‌های ورودی شمالی مدرسه چهارباغ (سمت بازارچه بلند) به چند موضوع اشاره دارد:

«نخست، ساخت این مدرسه به دستور شاه‌سلطان‌حسین؛ دوم، رساندن نسبت شاه‌سلطان‌حسین به ائمه اطهار‰؛ سوم، اهدای ثواب و خیرات احداث مدرسه به ائمه معصوم‰؛ چهارم، تأکید بر بندگی و خلوص شاه‌سلطان‌حسین و اعتقادات شیعی و ارادت وی به ائمه معصوم‰». (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390، ص148)

و) تحلیل بر پایة سایر کتیبه‌ها

در قسمت داخلی گنبد نظام‌الملک مسجد جامع اصفهان، کتیبه‌ای به خط ثلث با مضمون توبه‌نامه شاه‌طهماسب نصب شده است. (هنرفر، 1348، ص56) نصب این کتیبه، به عنوان نقطه کانونی شهر اصفهان پیش از عصر شاه‌عباس اول، با هدف تأثیرگذاری بر قشر وسیعی از مردم صورت گرفته و حاکم جامعه را در اذهان عمومی، به عنوان فردی دین‌دار و پای‌بند به اصول مذهبی نمایش می‌دهد. در سرسرای شمالی مدرسه چهارباغ نیز کتیبه‌ای به خط نستعلیق نصب شده که به عدل و داد، عصمت و دین‌داری شاه‌سلطان‌حسین صفوی اشاره دارد و ویژگی‌های نبوی را به او نسبت می‌دهد. هم‌چنین از او به عنوان «پادشاه شیعیان جهان» نام برده است. (کیانمهر و تقوی‌نژاد، 1390، ص147)

هم‌چنین بخش عمده‌ای از آرایه‌های کتیبه‌ای در سقاخانه‌ها و آب‌انبارها، به موضوع ادبیات غنی عاشورا و صحرای کربلا اختصاص دارند. ابیاتی مانند «آبی بنوش و لعنت حق بر یزید کن/ جان را فدای مرقد شاه شهید کن»، «یاد از لبان تشنة شاه شهید کن»، «هرکه آبی ز جام ما نوشد/ خلعت از شاه کربلا پوشد»، «نوش جان کن شیعه این آب از ره مهر و وفا/ یاد آور از لب خشک شهید کربلا»، «از آب هم مضایقه کردند کوفیان/ خوش داشتند حرمت مهمان کربلا» و ابیاتی مشابه آن، نمونه‌هایی از تجلی احساس و اعتقادات سازندگان این بناهاست. (عناصری، 1383، ص135) با توجه به نقش حیاتی آب و استفاده پی‌در‌پی مردم جامعه از سازه‌های آبی، این کتیبه‌ها نقش مهمی در تبلیغ و ترویج عقاید شیعی داشته و یاد شهدای کربلا را زنده نگه‌ می‌داشته‌اند. ساخت این بناها به دستور شاهان صفوی، علاوه بر آن‌که عملی خیرخواهانه تلقی می‌شد، مقاصد سیاسی آنان را نیز برآورده می‌کرد.

3. تحلیل بر پایة جایگاه و محل کتیبه‌ها

گزینش مکان کتیبه‌های حاوی پیام‌های دینی و مذهبی، در معماری دوره صفوی، نقش مهمی در القای مفاهیم داشت. برخی مکان‌ها و فضاها مانند سردر، دالانِ ورودی یا ایوان‌های اصلی، بیش‌تر در معرض دید عموم قرار داشتند و برخی دیگر از مکان‌ها مانند اطراف محراب، زیر گنبد اصلی یا روی سنگ مزار، در اذهان مردم به عنوان فضایی قدسی و روحانی پذیرفته می‌شدند و هرگونه نماد و نشانه‌‌ای در این فضاها، واسطة پیوند آنان با عوالم معنوی تلقی می‌گردید؛ بنابراین، در بناهای دوره صفوی، علاوه بر فرم و محتوای کتیبه‌ها، جایگاه آن‌ها نیز تأثیر عمیقی بر نوع نگرش مردم نسبت به حاکمیت ـ به عنوان حامیان این بناها ـ داشت.

برای نمونه، کتیبه توبه‌نامه شاه‌طهماسب در مسجد جامع اصفهان، در قسمت داخلی گنبد نظام‌الملک نصب شده است. (هنرفر، 1348، ص56) با توجه به این‌که در زمان وی، هنوز مجموعه آثار میدان نقش جهان شکل نگرفته و مسجد جامع عباسی (مسجد امام) بنا نشده بود، مسجد جامع میدان کهنه، اهمیت فراوانی در بافت شهری داشت و هرگونه اطلاع‌رسانی در این مسجد، تعداد پرشماری از مردم را مخاطب قرار می‌داد. به ویژه پیام‌هایی که در گنبد نظام‌الملک به عنوان مهم‌ترین بخش مسجد جامع منتقل می‌شد؛ زیرا گنبد نظام‌الملک در شبستان جنوبی مسجد جامع و سمت قبله مسجد، بر فراز محراب اصلی برافراشته شده بود و گنبدخانه اصلی مسجد محسوب می‌شد. بنابراین، نصب کتیبه‌ای با مضمون توبه‌نامه شاه‌طهماسب در این مکان، بازخورد زیادی در میان قشر وسیعی از مردم جامعه داشت و تبلیغ ارزشمندی برای دین‌داری او بود.

جدول 1. کتیبه‌های اسماء الله، نام‌های متبرک و ستایش بزرگان دین

جدول 2. کتیبه‌های حدیث

جدول 3. کتیبه‌های دعایی

جدول 4. کتیبه‌های قرآنی

جدول 5. کتیبه‌های سازنده بنا

جدول 6. سایر کتیبه‌ها

نتیجه

پادشاهان صفوی، با حمایت از بناسازی، درصدد بیان تمایلات و اندیشه‌های سیاسی ـ مذهبی خود در بناهای شاخص مذهبی برآمدند و این اندیشه‌ها، در قالب کتیبه‌هایی با موضوع نام‌های متبرکه و به ویژه نام ائمه‰، احادیثی هم‌چون: حدیث سفینه نوح، اذکار و ادعیه به ویژه صلوات کبیره و شهادتین شیعی، آیاتی مانند آیه اولی‌الامر، آیه تطهیر و آیة‌الکرسی، عباراتی برای توصیف ولایت‌مداری حاکمان، عبارت «مروج مذهب الائمه اثنا‌عشر» برای توصیف شاه‌عباس اول، القابی هم‌چون «الموسوی» و «الحسینی» در انتهای نام حاکمان به عنوان حامیان و بانیان مساجد، مدارس و بقاع متبرکه نمود یافته است. بناهایی هم‌چون: مسجد امام، مسجد حکیم، مسجد شیخ لطف‌الله، مسجد جامع، مسجد علیقلی‌آقا، مسجد آقانور، مسجد سید، مدرسه چهارباغ، مدرسه نیم‌آورد، مدرسه کاسه‌گران، امام‌زاده ابراهیم، هارون ولایت و امام‌زاده اسماعیل در اصفهان، مجموعه شیخ‌صفی‌الدین در اردبیل و حرم مطهر رضوی† در مشهد، از جمله بناهایی هستند که با کتیبه‌هایی با مضامین فوق آراسته شده‌اند. بهره‌گیری از این موضوعات در کتیبه بناهای عمومی و مذهبی‌ای که با حمایت حاکمان صفوی ساخته می‌شدند، زمینه‌ساز القای این اندیشه در باور جامعه بود که آنان مروّجان واقعی دین هستند و به واسطة ارتباط با خاندان امامت از مشروعیت زیادی برخوردارند. هم‌چنین آنان در پی ترویج این باور بودند که دولت صفوی همان دولت موعود قبل از ظهور امام زمان(عج) است که وظیفه‌اش فراهم آوردن مقدمات ظهور است. در نهایت، جایگاه و مکان نصب کتیبه‌ها در هر بنا نیز نقش مهمی در القای مفاهیم فوق داشت؛ چنان‌که بسیاری از این کتیبه‌ها در سردر ورودی بنا، در ایوان اصلی یا ایوان‌های چهارگانه بنا، فضای زیر گنبد اصلی و یا پیرامون محراب نصب شده‌اند. هم‌چنین نوع خط به‌کاررفته در نگارش کتیبه‌ها، به القای مفاهیم مذهبی و معنوی مورد نظر حاکمان کمک می‌نمود؛ چنان‌که خطوط کوفی و ثلث، بیش از دیگر خطوط برای مضامین قرآنی، اسماء متبرکه، ادعیه، اذکار و احادیث به کار رفته‌اند.