علویان سوریه از شکل‌گیری تا قدرت‌یابی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیارگروه علوم سیاسی دانشگاه رازی

2 کارشناس ارشد علوم سیاسی دانشگاه تربیت معلم

چکیده

علویان از جمله فرق شیعی هستند که به دلیل ستم‏ها و اهانت‏هایی که به‌ویژه در دوران حاکمیت عثمانیان از جانب اهل‌سنّت متحمل ‏شدند، تا قرن‏ها در قلعه‏های کوهستانی سوریة کنونی به‌طور مخفیانه و در شرایط نامطلوب اجتماعی و اقتصادی می‏زیستند. در پایان جنگ جهانی اول، با فروپاشی امپراتوری عثمانی و آغاز دوران قیمومت فرانسه، به این اقلّیت ستم‌دیده توجه شد، به‌گونه‏ای که به سرعت در ارتش، دستگاه‏های امنیتی و حزب «بعث» عضوگیری شدند و حتی توانستند در فاصلة سال‏های 1922 تا 1936 دولت مستقلی تحت حمایت فرانسه تشکیل دهند. این پیش‏زمینه‏ها موجب گردید که آنان بتوانند پس از استقلال سوریه در سال 1944 و خروج از شرایط تحت‌الحمایگی، طی کودتاهایی سرانجام، در سال 1971 قدرت را به دست گیرند و رسماً حکومتی سکولار به ریاست ژنرال حافظ اسد بر سر کار آورند. امروزه علویان حاکم بر سوریه به شدت از ناحیة جنبش‏ها و گروه‏های بنیادگرای مسلمانی همچون «اخوان‌المسلمین»، «حماس» و «حزب‏الله» احساس خطر می‏کنند. از سوی دیگر، امواج نهضت‏های ضد استبدادی اخیر در جهان عرب، به سوریه نیز رسیده و بخصوص علاوه بر ابعاد ظلم‌ستیزانه‌ای که داراست، حرکتی برخاسته از سوی اکثریت سنّی علیه اقلّیت حاکم علوی نیز ارزیابی می‏گردد.

تازه های تحقیق

به علویانی که اکنون حکومت سوریه را در سیطرة خویش دارند، در گذشته، از جانب ملل و نحل نویسان و رجال دینی، عناوین، عقاید و نسبت‏های مختلفی داده‏ شده که غالباً منفی و در مواردی متناقض است. با این‏حال، این اقلّیت مذهبی پس از تحمّل قرن‏ها رنج، اهانت، محرومیت و آزار، در پی سیاست تفرقه‏افکنی دولت استعمارگر فرانسه طی دوران قیمومتی خویش، توانست به‌تدریج، در عرصه‏های سیاسی و اجتماعی سوریه حضور یابد و سرانجام، در آغاز دهة 70 میلادی، قدرت را به‌طور کامل قبضه کند و بدین‌سان، غالب مناصب حکومتی و امنیتی را در اختیار گیرد. امروزه حکومت سوریه به خوبی از رشد بنیادگرایان سنّی و شیعی‌مذهب آگاه است و می‏داند که قدرت‏یابی هر یک از آنان در منطقه، می‏تواند به معنای آزار و اذیت و محدودیت و محرومیت دوبارة علویان باشد. حافظ اسد و جانشینش بشّار اسد برای مقابله با این کابوس، همزمان چند طرح راهبردی در پیش گرفته‏اند: آنان از یک‌سو، به مدارا و نرمش با بنیادگرایان شیعی و سنّی پرداخته و حتی با اعطای مناصب دولتی بدان‏ها، درصدد جلب نظر آنان بوده‏اند، و از سوی دیگر، آنان و عملکردهایشان را با هوشیاری و دقت تمام زیر نظر داشته و در صورت لزوم، به اعمال محدودیت و حتی سرکوب آنها پرداخته‏اند.

تبلیغ و ترویج «علویه» به‌عنوان شاخه‏ای از دین اسلام، از دیگر طرح‌هایی است که به منظور کاستن از تندروی‏های بنیادگرایان اسلامی صورت گرفته است. اوج چنین سیاستی را در اوایل حکومت علویان در 1973 می‏توان دید که امام موسی صدر ـ روحانی لبنانی ـ طی فتوایی، «علویه» را فرقه‌ای از اسلام شیعی معرفی کرد. حکومت سوریه علاوه بر کسب این فتوا، در جهت ارائة یک چهرة اسلامی از خود، اقدام به برداشتن گام‏های دیگری نمود. اعزام موجی از دانشجویان به مدارس مذهبی قم به منظور فراگیری فقه و حقوق شیعیان دوازده امامی، ساخت مساجد، اجازة انجام فرایضی همچون حج و شرکت در نمازهای فردی و جمعی، و پخش برنامه‏ها و مراسم مذهبی از تلویزیون دولتی همگی در جهت چنین سیاستی توجیه می‏گردند.

همچنین رژیم سوریه با تأکید بر خطر دایمی اسرائیل و ایجاد رعب و وحشت در جامعه نسبت به تهدیدهای قدرت‏های خارجی، سعی در حفظ اتحاد و همبستگی ملّی و نیز توجیه نظام تک‌حزبی و وضعیت فوق‌العاده در داخل داشته است. با وجود این، نهضت‏های ضد استبدادی و آزادی‏خواهانة گستردة اخیر در خاورمیانه و شمال آفریقا علاوه بر اینکه تاکنون موجب سرنگونی تعدادی از رژیم‏های استبدادی در این منطقه شده، زنگ خطری جدّی برای حکومت علوی سوری به صدا درآورده ‏است.

نباید فراموش کرد که دولت سوریه نیز همچون بیشتر دولت‏های عربی منطقه، ظرفیت و توان کمی برای مدیریت بحران و فائق آمدن بر چالش‏های پیش رو دارد و از این‏رو، ادامة اعتراض‏ها می‏تواند زمام امور را از دست دولت خارج سازد. اگر بشّار اسد نتواند اصلاحات را به سرعت و با جدّیت رهبری کند، ممکن است شاهد اعتراضات جدّی‏تر و تازه‏تری باشد که به تبع آن، دشمنان خارجی و داخلی دولت خواهند توانست با استفاده از ضعف حکومت، آن را به سمت جنگ داخلی هدایت کنند. از سوی دیگر، به نظر می‏رسد که حتی اگر بشّار اسد بتواند این مرحله را با موفقیت پشت سربگذارد، پایه‏های حکومت وی آنچنان سست گشته است که در بلندمدت، وی را با چالش‏های اساسی مواجه می‌سازد. رژیم سوریه از هم‌اکنون با موجی از فشارها و تحریم‏های بین‌المللی روبه‌روست. این عوامل در کنار بحران مشروعیت، اقتصاد آسیب‌پذیر سوریه را تحت فشار قرار داده، می‏تواند به زودی دستاوردهای آن را در عرصه‏های گوناگون سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و تجاری نابود سازد. بدین‌سان، نقش منطقه‏ای سوریه تحت تأثیر بی‌ثباتی داخلی آن قرار خواهد گرفت که این مسئله بر روابط تهران ـ دمشق تأثیرهای منفی بر جای خواهد گذاشت.

کلیدواژه‌ها


  1. الف. فارسی و عربی

    1. احمدی، سیدعبّاس و حافظ‌نیا، محمّدرضا، «موانع و شیوه‌های بازدارندة تجدید حیات شیعه در جهان»، فصل‌نامه شیعه‌شناسی، سال هشتم، ش30 (تابستان 1389).
    2. اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، مقدّمه و توضیحات محمّد جواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1361.
    3. اندلسی، ابی‌محمّدبن احمد (معروف به ابن حزم)، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، مصر، بی‌نا، 1347ق.
    4. بدوی، عبدالرحمن، تاریخ اندیشه‌های کلامی در اسلام، ترجمة حسین صابری، مشهد، بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی، 1374.
    5. برومند اعلم، عبّاس، «فرقة نصیریه از آغاز تا انتقال دعوت به شام»، نامة تاریخ‌پژوهان، سال دوم، ش5، (بهار 1385).
    6. ــــــــــــــ ، «علویان ترکیه و علویان سوریه؛ شباهت‌ها و تفاوت‌ها»، فصل‌نامة تاریخ اسلام، سال نهم، (پاییز و زمستان 1378).
    7. بخشایشی اردستانی، احمد، «آمریکا و رژیم صهیونیستی عامل اصلی اغتشاش در سوریه هستند»، نشریة کار و کارگر، 1 مرداد 1390.
    8. توال، فرانسوا، ژئوپلیتیک تشیّع، ترجمة حسن صدوق ونینی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، 1380.
    9. حکیم، سید محمّد باقر، الشیعة و التشیّع، بی‌جا، الانتشارات الامام الحسین† للطباعة و النشر و التبلیغ، 1425.
    10. حلّی،ابومنصور جمال‌الدین حسن بن یوسف بن مطهّر، کشف المقال فی معرفة الرجال، قم، دارالذخائر، 1411.
    11. جودکی، حجت‌الله، «آیا اصلاحات اسد جواب می‌دهد؟»، نشریة آرمان، 4 مرداد 1390.
    12. زین عاملی، محمّد حسین، شیعه در تاریخ، ترجمة محمّدرضا عطایی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، 1388.
    13. شهرستانی، ابوالفتح محمّدبن عبدالکریم، الملل و النحل، تخریج محمّد بن فتح‌الله بدران، ط. الثانیه، قم، منشورات رضی، 1364.
    14. طوسی، ابوجعفر محمّد بن حسن، الغیبة، قم، مؤسسة معارف اسلامی، 1411.
    15. غالب الطویل، محمّد، تاریخ العلویین، بیروت، دارالاندلس، 1981.
    16. قادری، حاتم، اندیشه‌های سیاسی در اسلام و ایران، تهران، سمت، 1380.
    17. کشی، ابوعمرو محمّدبن عمر، الرجال، مقدّمه و تصحیح حسن مصطفوی، مشهد، دانشگاه مشهد، 1384.
    18. مشکور، محمّد جواد و غروی اصفهانی، حسن، «علویان در سوریه»، مجلة هنر و مردم، ش163، 1386.
    19. مشکور، محمّد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مقدّمه و توضیحات کاظم مدیرشانه‌چی، چ ششم، مشهد، آستان قدس رضوی،  1387.
    20. موسی، متی، «پیدایش نصیریان»، ترجمة حسین مفتخری، فصل‌نامة تاریخ اسلام، سال یکم، ش3، (پائیز 1379).
    21. نقیب‌زاده، احمد، «شیعه و منازعات سیاسی در خاورمیانه»، مجلة دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، ش47، (بهار 1379).
    22. نوبختی، محمّدبن موسی، فرق الشیعه، ترجمة محمّد جواد مشکور، تهران، علمی و فرهنگی، 1386.

    ب. لاتین

    1.  Abdulhamid, Amma, “When Minorities Rule in the Middle East (part I: Syria)”, Policy Watch N.933, Washington, The Washington Institude for near east policy, 2004, December 22.
    2. Asad, Moaz Moshe, The Sphinx of Damescus, NewYork, 1988.
    3. Copley, Gregory R, “Hariri’s death: a planned catalyst for resumed major conflict allows Iran to push back its frontiers”, Defense & Foreign Affairs Sterategic policy, 33, 2005, February.
    4. Hirst, David, The Guardian, 1979, June 26.
    5. Kaplan, Robert D., “Syria: identify crisis”, The Atlantic Monthly, 271, February 1993.
    6. Prados, Alfred B& Sharp, Jermey M., ”Syria: political conditions & Relations with the United State after the Iraq War”, Congressional Research Service, CRS Report for Congress, 2005, January, received through the crs web.
    7. Sharp, Jermey M, “Syria: background & U.S. Relations”, Congressional Research Service, CRS Report for Congress, 2009, March, in: www.crs.gov.
    8. Slavin, Barbara, “Syria lingers in lebanon, Report says”, USA Today, 2007, July 25, A08
    9. US. Department of State, Background Note: Syria, 2003, Oct
    10. Van Dam, Nikolas, The Struggle for Power in Syria, NewYork, ST. Martin’s press, 1996
    11. Wilson, Scott, “Syria’s Ba’thists Under Siege”, Washington post, 2004, September 24
    12. Zambelis, Chris, “The Sterategic Implications of Political liberalization & Democratization in the Middle East”, Parameters, 35, 2005, Autumn

    ج) اینترنتی

    35. Kramer, Martin, “Syria’s Alawis & Shi’ism”, at: http://www.martinkramer.org/sandbox/reader/archieves/syria-alawis-and-shiism, , 2010, January 11

    36. http://www.eyenak90.blogfa.com/post_3.aspx  (1390/08/08).

    37. رسولی کیا، داود، «پژوهشی در باب علویت»، 16/11/1381 در:

     http://www.wtar.blogfa.com/archieve.aspx.

    38. رزمی، ماشاءالله، «اپوزیسیون سوریه به دفاع مسلّحانه رو می‏آورد»، در:

     http://blochetawaar.com (2011/9/2).

    39. جوادی، قاسم، «نصیریه، علویان و شیعه اثناعشری»، فصل‌نامه طلوع، ش7، 6/10/1388 در:

    http://nayestan.com

    40. سعادت، اسماعیل، «نهضت‌های فکری فرهنگی جهان اسلام»، 1430، در:

    http://www.elib.anhar.ir/zpageview.asp?id=20334

    41. ظهوریان، میثم، «کلاف سردرگم ناآرامی‌های سوریه و چالش‌های حکومت اسد»، نشریة خراسان، ش17844، 4/3/1390 در: http://www.rasad.org/1390/03/04/tah-soria

    42. روابط دوجانبه ایران و سوریه در: http://www.kheu.ir/news/default.asp?nk=0

    43. تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر سوریه، 30/01/1388/ در:

    http://www.torghabehonline.com

    44. سوریه، 21/04/2011/ در: http://www.fa.wikipedia.org/wiki

    45. روابط ایران و سوریه، 02/01/2012/ در:

    http://www.fa.wikipedia.org/w/index.php?title

    46.تحقیقی در اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سوریه در:

    http://www.tebyan.net/index.aspx?pid=18359